Dorota Masłowska (1983) bude dalším hostem letošního Světa knihy, u příležitosti českého vydání jejích dvou divadelních her: Dva ubohý Rumuni, co uměj polsky a Mezi náma dobrý.

Divadelní hry Doroty Masłowské
Dorota Masłowska: Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku, Lampa i Iskra Boża, Warszawa 2006, česky vyjde v nakladatelství FRA
Dorota Masłowska: Między nami dobrze jest, Lampa i Iskra Boża, Warszawa, 2008, česky vyjde v antologii současného polského dramatu nakladatelství Na Konári

První – Dva ubohý Rumuni, co uměj polsky – vznikla na objednávku varšavského Teatru Rozmaitości (Antologie nového polského dramatu TR/PL) v roce 2006. Druhou – Mezi náma dobrý (také pro TR Varšava, realizovanou v koprodukci s berlínským Schaubühne) – napsala Masłowska pro Mezinárodní festival dramatiků Digging Deep and Getting Dirty (téma – příslušnost, historie) a byla hrána nejprve v Německu v březnu roku 2009. Obě divadelní hry sklidily velký úspěch (stejně jako ztvárnění Červené a bílé nebo Královniny šavle), především u publika. Je to velmi zvláštní situace, hovoříme-li totiž o inscenacích Masłowské, jde svým způsobem o snahu přenést jazyk do vizuálního média, což je krkolomný úkol (nezapomeňme na film Xaweryho Żuławského natočený podle Červené a bílé), který však rozhodně stojí za zkoušku.

Dva ubohý Rumuni jsou svým způsobem dramatem cesty (a cesta, jak víme, s sebou pokaždé nese existenciální prvek). Vystupují v něm muž a žena, kteří jako Bonnie a Clyde putují pustinami severovýchodního Polska... Respektive, nejdříve si plánují cestu do Vratislavi (jak v přiznání tvrdí jeden z řidičů), poté se rozhodnou jet do Elblągu, načež se objeví v Ostrodě, přestože by se chtěli dostat do Varšavy (odkud nejspíš jsou). Je zima. Místo jednoty místa zde máme logiku cesty: benzínová stanice – auto prvního napadeného řidiče – poloprázdný bar Lahůdka – auto, které řídí totálně opilá žena či lesní chata, v níž bydlí dědek, který má halucinace („Tady jsou stopy. Tady šmátrají. Tady šmátrají. Tady jsou stopy, kde šmátrali. Přijdou­–přijdou a takhle tu šmátrají. Nemůžu se odsud pohnout ani na chvíli­–ani na moment, protože okamžitě–hned přijdou. A šmátrají tu.“) Jednota času, nepočítáme-li přiznání, se táhne od soumraku do úsvitu; jednotu děje narušují reminiscence z minulosti (večírek, z něhož se vracejí hrdinové). Tolik o fabuli, v rovině inscenační prvnímu aktu odpovídá vyprávění řidiče, určené „panu komisaři”, jenž se odvolává k promluvám zmiňovaného páru. V tuto chvíli (hlavně díky popisu zubů) si můžeme myslet, že máme co do činění se „skutečnými” Rumuny. V dalších dvou aktech vystupují Parcha a Džina, naši dva hrdinové, a lidé, které na své cestě potkají. Tam také vyjde najevo, že oba jsou rodilí Poláci (kteří mají zuby pomalované nesmazatelným fixem), a vydávají se za Rumuny, kteří umí polsky, mají drogový dojezd a vracejí se z večírku na téma „špína, smrad a bída”.

Počáteční atmosféra je, řekněme, kriminální, přestože řidičovo doznání: „Té holce bylo něco kolem 20 let, byla těhotná, nic neříkala, jenom seděla, ale řekl bych, že nese spoluvinu v účasti na vraždě. Na jaké vraždě? Mojí vraždě, prosím vás, přestože to může vypadat nereálně,” jí dodává značně absurdní smysl. Absurdní, ale i tak zůstává ve stylu hry na zastrašování, ve stylu Funny games (výborného filmu Michaela Hanekeho). Slovo ve světě dramatu má na některých místech kouzelnou moc, a popis toho, jak lze tupým nožíkem zabít, přivádí řidiče k mrtvici, jindy je absolutně bezvýznamné – např. u policejní hlídky, jež nevěří, že byl řidič napaden. A tato hra na manipulaci je leitmotivem celého příběhu. Ve druhé polovině se role nakonec obracejí – slovo zde můžeme použít pouze ke zpříjemnění/zkrocení reality, těžko jím lze totiž získat kontrolu nad někým opilým či pomateným. Možná že je to však také otázka postupného střízlivění hrdinů...

Rumunsko je zde pojmem relativním – v příbězích obou hrdinů na jednu stranu označuje chudé leč šťastné plemeno, jehož příslušníci dostávají dárky poštou v podobě papírků od bonbónů, uctívají v něm příbuzenství či příslušnost a je výrazem perverzního stesku, jenž je nezasvěceným „Polákům” reprezentován ve značně přehnaném stylu, stejně jako svobodný a necivilizovaný Kazachstán v Boratově vyprávění. (Borat je další film, jenž stojí za zmínku). Na druhé straně stojí Polsko, kde v případě nouze nenechají člověka ani zatelefonovat a kde se vše přepočítává na peníze anebo rozsáhlé zisky. Nebudeme-li zabíhat do detailů a prozrazovat, kdo na konci zemře, dá se říci, že Rumuni jsou hrou o egoismu, hédonismu a všeobecné lidské samotě, a zvláště pak o samotě ve vztazích.

Mezi náma dobrý je oproti Rumunům drama statické, je uzavřeno do jednoho pokoje a do velké míry se odehrává mezi třemi generacemi žen – Malou metalickou dívenkou, jejíž realita je vulgární a pozbavena iluzí, Halinou matkou-polkou, která si umí se vším poradit, a Zasmušilou stařenkou na invalidním vozíku, jejíž mládí přerušila druhá světová válka (k níž se neustále vrací ve svých replikách). Dialogy mezi babičkou a vnučkou jsou často stavěny na kontrastech – dva proudy vyprávění, jež obě vedou, oscilují mezi romantickou minulostí a postmoderním chaosem: například ke stařenčině Visle se chodí na ryby, kdežto dívenka ve Visle loví „shnilé kondomy”. Vyprávění obou hrdinek se místy shoduje („A najednou prásk ho.... kouř, plameny, oheň.”) a na jiných místech rozchází (ve stařenčině světě probíhá válka, v dívenčině kdosi zapaluje kolo).

Matčinou jazykovou doménou je svět popření, jenž díky ironické negativní interpretaci reality naplňuje hru nekonečným zdrojem komiky. Starý časopis „Pro tebe” nalezený na skládce je ozdoben zápornou částicí „ne” a všechny rady, jež se v něm nacházejí, jsou zparodované. Německý kritik Andreas Schäfer nazval tento proces „infantilní a bolestínskou oslavou bídy”, kterou nejlépe vystihuje často opakující se replika: „jdi do svého chybějícího pokoje”. To, že se zde setkáváme s interpretací reality, a ne s imaginárním světem, podtrhává moment vymýšlení zábavy: „Už rozkvetly prvosenky a plnou parou nadešlo jaro, které nás vábí svou pěknou aurou. Máš větší chuť vydat se na osvěžující výlet, na milost vezmeš i kolo. Máš větší chuť nevydat se na osvěžující výlet, na milost nevezmeš kolo, které nemáš.“ Nerelevantní každodennost popsaná (utvářená) v novinách budí podráždění a hru na negaci, kde nová a propagovaná taška pro čtenářku musí být igelitka z TESCA (dá se umýt ve dřezu) atd., ad absurdum.

Zástupkyně tří generací (plus sousedka – „Jsem tlustá jako prase a neměla bych se tak drze plést jiným lidem v jejich úhlu pohledu!”) nejsou jediné postavy ve hře – kromě nich se ve druhém aktu objeví ještě Muž, který píše scénář k filmu Kůň, který jezdil koňmo, Herec, jenž ve filmu hraje, Hlasatelka, která s ním vede rozhovor a postava Moniky, ženy objevující se v Mužově scénáři. Přestože se vyskytují ve stejném prostoru (na počátku druhého aktu se muž stěhuje do toho samého pokoje a přiváží si s sebou nábytek z Ikey), nesetkávají se a žijí jako by paralelně. Možná proto, že Stařenka, jak se dozvídáme na konci, pravděpodobně zahynula v povstání, což by znamenalo, že Malá metalická dívenka se nikdy nenarodila... Muž píše scénář a ženy shromážděné v pokoji reagují na jeho texty neustálými poznámkami a komentáři – trochu jako postavy v jeho hlavě, anebo jako duchové, kteří se zabydleli v předválečném varšavském činžáku... Sama Masłowská o své druhé hře řekla: „Všechno je v ní dost hrůzostrašné, zkopírované, mám ale pocit, že snad úplně poprvé sděluju něco potenciálně dobrého. Samozřejmě, že jasně neformuluju žádné pozitivní poslání, jde však o první věc, kterou jsem nenapsala v přesvědčení: v jakém strašném, ponurém státě to žijeme! Naopak, skrývá se v ní osobní přijetí toho, že jsem Polka, přijetí polskosti, která je dnes totálně opomíjena, na kterou lidi jen nadávají, kterou berou jako mínus, jako facku, kterou nám uštědřil osud. Alespoň teda moje generace.”

Mezi náma dobrý bylo nominováno na literární cenu NIKE 2009. Zároveň byla hra oceněna Zvláštní cenou na 2. krakovském Mezinárodním divadelním festivalu Božská komedie a inscenace v režii Grzegorze Jarzyny získala Grand Prix.

Dorota Masłowska: dramaty

Pierwszy – Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku powstał na zamówienie warszawskiego Teatru Rozmaitości (Antologia Nowego Dramatu Polskiego TR/PL) w 2006 roku. Drugi – Między nami dobrze jest (także dla TR Warszawa, zrealizowany w koprodukcji z berlińskim Schaubühne), został napisany na Międzynarodowy Festiwal Dramatopisarzy Digging Deep and Getting Dirty (temat – tożsamość, historia) i pokazany najpierw w Niemczech w marcu 2009. Oba odniosły sceniczny sukces (tak samo jak inscenizacje Wojny polsko-ruskiej czy Pawia królowej), zwłaszcza u publiczności. To bardzo ciekawa sytuacja, ponieważ mówiąc o inscenizowanej Masłowskiej mowa jest o swego rodzaju próbach przeniesienia języka do medium wizualnego, co (nie zapominając o filmie Xawerego Żuławskiego na podstawie Wojny) jest zadaniem karkołomnym. Karkołomnym, a jednak zdecydowanie wartym tej próby.

Dwoje biednych Rumunów to swego rodzaju dramat drogi (a droga, jak wiemy zawsze niesie za sobą pierwiastek egzystencjalny). Mamy kobietę i mężczyznę, którzy jak Bonni i Clyde przemierzają pustkowia północno-wschodniej Polski… Albo inaczej, planując początkowo podróż do Wrocławia (jak twierdzi w zeznaniu jeden z kierowców), decydują się na Elbląg, trafiając w końcu do Ostródy, marząc jednak o dotarciu do Warszawy (skąd najprawdopodobniej przybyli). Jest Zima. Jedność miejsca zastępuje logika podróży: stacja benzynowa – samochód pierwszego sterroryzowanego kierowcy – opustoszały bar Cymesik – samochód prowadzony przez zalaną do nieprzytomności kobietę oraz chatka w lesie, w której mieszka dziad, który ma halucynacje (Tu są ślady. Tu dotykają. Tu dotykają. Tu są ślady, gdzie dotykali. Przychodzą-przychodzą i tak dotykają. Nie mogę ruszyć się ani na chwilę-ani na moment stąd, ani na chwilę, bo przychodzą od razu-zaraz. I dotykają.) Jedność czasu, nie licząc zeznań, rozciąga się od zmierzchu do świtu; jedność akcji przerywają reminiscencje z przeszłości (impreza, z której wracają bohaterowie). Tyle w warstwie fabularnej, w warstwie inscenizacyjnej – akt pierwszy jest opowiadaniem kierowcy kierowanym do „pana komisarza”, przywołującym wypowiedzi naszej pary – wtedy jeszcze (głównie z powodu opisu zębów) może nam się wydawać, że mamy do czynienia z „prawdziwymi” Rumunami. Kolejne akty dramatu rozgrywają się już pomiędzy naszymi bohaterami, Parchą i Dżiną, oraz spotkanymi przez nich po drodze ludźmi, gdzie wychodzi na jaw, że to zdecydowanie Polacy (mający zęby pomalowane niezmywalnym flamastrem) udający Rumunów mówiących po polsku, wracający na zjeździe narkotykowym z imprezy przebierańców na temat „bród, smród i ubóstwo”.

Atmosfera na początku jest, powiedzmy, kryminalna, chociaż zeznania kierowcy: Dziewczyna ta natomiast lat około 20 ciężarna, nic nie odpowiadała, tylko siedziała, ale uważam ją za współwinną w uczestniczeniu morderstwa. Czyjego morderstwa? Mnie morderstwa, proszę pana, chociaż może to się wydawać nierealne, nadają jej rys mocno absurdalny. Absurdalny, choć pozostający w klimacie Funny Games (wybitny film Michaela Haneke) – gry w zastraszenie. Słowo w świecie dramatu raz ma moc sprawczą i opis tego, jak można zabić tępym scyzorykiem doprowadza kierowcę do stanu apopleksji, raz jest absolutnie bezwartościowe – patrol policji nie wierzący w porwanie kierowcy. I ta gra w dominację pozostanie motywem przewodnim tej historii. W drugiej części role się jednak odwracają – słowo można już stosować tylko na osłodzenie/oswojenie rzeczywistości, bo trudno nim zyskać kontrolę nad pijaną czy obłąkanym. Ale to może też kwestia stopniowego trzeźwienia bohaterów…

Rumunia w dramacie jest pojęciem względnym – z jednej strony, w opowiadaniach bohaterów oznacza biedne ale szczęśliwe plemię, którego członkom przesyła się w prezencie papierki po cukierkach, szanuje się więzy krwi/przynależności i jest wyrazem perwersyjnej tęsknoty, przedstawianej niewtajemniczonym „Polakom” w mocno przerysowany sposób, podobnie jak wolny i niecywilizowany Kazachstan z narracji Borata (kolejny film, bynajmniej nie wybitny, ale wart uwagi). Z drugiej strony oznacza Polskę, w której człowiekowi w potrzebie odmawia się wykonania telefonu i gdzie wszystko przelicza się na pieniądze albo niewymierny zysk. Nie wdając się w szczegóły i nie zdradzając, kto na koniec umrze, można powiedzieć, że Rumuni to dramat o egoizmie, hedonizmie i ogólnej samotności pomiędzy-ludzkiej, a w szczególności damsko-męskiej.

Między nami dobrze jest, w przeciwieństwie do Rumunów, jest dramatem statycznym, zamkniętym w jednym pokoju i rozgrywającym się w dużej mierze pomiędzy trzema pokoleniami kobiet – Małej Metalowej Dziewczynki, której rzeczywistość jest wulgarna i odarta ze złudzeń, Haliny matki-polki, która ze wszystkim da sobie radę oraz Osowiałej Staruszki na Wózku Inwalidzkim, której młodość przerwała II wojna światowa (nieustannie powracająca w rozmowach). Dialogi pomiędzy babcią a wnuczką budowane są często na kontrastach, gdy prowadzona przez nie dwójnarracja oscyluje pomiędzy romantyczną przeszłością a postmodernistycznym chaosem – dla przykładu: o ile w Wiśle staruszki łowi się ryby, o tyle w Wiśle dziewczynki łapie się „zgniłe kondomy”. Narracja bohaterek raz schodzi się (Gdy aż tu nagle bum (…) dym, płomienie, ogień), raz rozchodzi (w świecie staruszki wybucha wojna, w świecie dziewczynki ktoś podpala rower).

Domeną językową matki jest zaś świat zaprzeczeń, który napełnia dramat niewyczerpalnym źródłem komizmu opartego na ironicznej, znegatywizowanej interpretacji rzeczywistości. Znaleziona na śmietniku stara gazeta „Dla Ciebie” otrzymuje przydawek w postaci partykuły zaprzeczającej „nie”, a wszystkie znajdujące się w niej porady zostają sparodiowane – niemiecki recenzent sztuki nazwał ten zabieg „infantylną i cierpiętniczą celebracją biedy”, którą najlepiej charakteryzuje często powtarzana kwestia „idź do swojego braku pokoju”. To, że mamy do czynienia z interpretacją rzeczywistości, a nie ze światem przedstawionym, podkreśla moment wymyślenia zabawy: Chętniej wybierzesz się na dotleniający spacer. Do łask wraca też rower. Chętnie nie wybierzesz się na dotleniający spacer, do łask nie wraca też rower, którego nie posiadasz. Nieprzystawalność opisanej w gazetach (wykreowanej) codzienności rodzi poirytowanie i grę w negację, gdzie nową i reklamowaną torebką na miarę czytelniczki musi być siatka plastikowa z TESCO (Można myć w zlewie), itd., ad absurdum.

Przedstawicielki trzech pokoleń (plus sąsiadka – jestem grubą świnią i nie powinnam się tak nachalnie szwędać innym ludziom po ich polu widzenia) nie są jedynymi postaciami dramatu – oprócz nich w drugim akcie pojawia się także Mężczyzna, piszący scenariusz do filmu o tytule „Koń, który jeździł konno”, Aktor grający w tym filmie, Prezenterka, przeprowadzająca z nim wywiad oraz postać z pisanego przez Mężczyznę scenariusza. Znajdując się w tej samej przestrzeni (na początku drugiego aktu Mężczyzna wprowadza się do tego samego pokoju wnosząc meble z IKEI), nie spotykają się – istnieją jakby paralelnie. Być może dlatego, że – jak dowiadujemy się na końcu – staruszka najprawdopodobniej zginęła w powstaniu, co oznacza, że Mała Metalowa Dziewczynka nigdy się nie urodziła… Mężczyzna pisze scenariusz, a zgromadzone w pokoju kobiety reagują na pisane przez niego teksty nieustanną gadaniną i komentarzami – trochę jak postacie z jego głowy, albo jak duchy zasiedlające przedwojenną warszawską kamienicę… Sama Masłowska, komentując Między nami, powiedziała: Wszystko to jest w tej sztuce dość makabryczne, przerysowane, ale wydaje mi się, że tutaj po raz pierwszy mówię coś potencjalnie dobrego. Oczywiście nie formułuję wprost żadnego pozytywnego przesłania, ale to pierwsza rzecz, którą napisałam nie pod hasłem: w jakim okropnym kraju żyjemy, a jak tu szaro! Odwrotnie, jest tu moja afirmacja bycia Polką i polskości, totalnie dzisiaj wyszydzonej, zmieszanej z błotem i traktowanej jako skaza, jako policzek wymierzony przez los, przynajmniej w moim pokoleniu.

Między nami dobrze jest zostało nominowane do Nagrody Literackiej NIKE 2009. Dramat został też nagrodzony Specjalnym Wyróżnieniem na 2. krakowskim Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym Boska Komedia, a inscenizacja w reżyserii Grzegorza Jarzyny otrzymała Grand Prix.