Úvaha na motivy Herbertovy básně „Pan Cogito pozoruje v zcadle svoji tvář“

Jak lze dnes číst patetického a existencialistického Herberta? Jak se vypořádat s množstvím kontextů či s polifonií kulturních konotací jeho poezie v době postmoderního diskurzu? Podle mého názoru jedině díky bezprostřednímu zážitku kontinuace dějin a individuálnímu hledání identity, díky ohlédnutí se za pamětí a pronikání toposů do dalších generací, díky konfrontaci s dědictvím naší kulturní oblasti. Těmito otázkami se pokusím zabývat v interpretační eseji básně Pan Cogito pozoruje v zrcadle svoji tvář.

Báseň nazvaná Pan Cogito pozoruje v zrcadle svoji tvář s volným větným slovosledem čtenáře vybízí k rozvíjení reflexí na téma historie a kultury středozemské oblasti, k těmto tradicím se totiž Herbert hlásí. Lyrický hrdina, Pan Cogito, hledá univerzální pravidla v tónině klidu a klasické umírněnosti. V rámci života se vydává cestou neměnných vlastností. Trvale neochvějná jistota v otázce výběru s axiologickým charakterem umožňuje tvůrci a filozofovi s  „vyrovnaným“, jasným postojem věřit dokonce i ve chvíli, kdy se snaží klamat vlastním pohledem do zrcadla.

V incipitu básně, v rétorické otázce, navozuje čtenáři opozice destrukce a dokonalosti – neštovic či kaligrafie protichůdné pocity zaskočení a nadšení. Lyrický podmět jasně popisuje životní zkušenosti nenávratně vepsané ve tváři, jejíž odraz v zrcadle neukrývá žádné rysy krasopisně zaznamenané časem. Že by byl stejně tak krutý jako přízrak pohromy – nákazy, neštovic, jež se hojně šíří jako mor, či malomocenství? Jde o herbertovskou ironii, která interpretovi umožňuje získat distanc mezi nedokonalým světem a  člověkem plným vad s dvojitou bradou, očima posazenýma příliš blízko sebe či odstávajícíma ušima.

Vyjasněním oné fyziognomie, vzdálené od ideálu je historická minulost. Jde o „dědictví po praotci“. Prvopočátky jsou zde zastoupeny lexiky jako: mamuti, praotec, paleolit. Po nich sahá tvůrce kořenů, prehistorie, jež v evolučním procesu stvořila nedokonalý obraz homo sapiens.

Poetika velké metafory si všímá nevyhnutelnosti dědictví stejně jako času, jenž plyne. Ten promítá svůj cejch na tváři v zrcadle a čáry vyznačující stáří – vrásky jsou navěky vyryté symboly pomíjivosti – trvalé jizvy jako po neštovicích. Čelo je anatomickou částí, s níž si spojujeme symbol myšlení. Bylo však vybaveno omezeně, protože „myslí velmi málo“. Jde tedy spíše o chaoticky zaregistrovaný shluk obrazů a událostí v paměti, jako v kaleidoskopu: "ženy zlato země nenechat se schodit z koně".

Historické narážky se týkají rovněž medias tempora, stejně jako nájezdu Venedů. Minulost se navrací v kultuře a historii. Básník se kontextuelně odvolává k motivu marnosti a pomíjivosti z Knihy Kazatel , který výrazněji vyniká teprve v Breviáři, a to ve chvíli, kdy nicota je blízko. Vítr nepřestává roznášet po cestách osudy lidí – generací, jež mizí v prázdnotě a vracejí se v aktu plození. Pan Cogito chápe ono obrození a dědictví v rámci vesmíru, přičemž konstatuje, že minulost v něm se neustále navrací. Je přeci dědicem, který čerpá z antických pramenů či z Bible a v univerzální perspektivě hledá způsob, jak uspořádat svět.

Tvář je plátno, na němž jsou příhody – jednotky zaznamenány téměř chronologicky. Tato vlastní stigmata, jež jsou na něm nenávratně vyryta jako po neštovicích, pozoruje člověk s decartovským příjmením a s vírou předpokládá, že umění a filozofie budou dobrou vyhlídkou parabolického rozjímání o smyslu existence. Odvolává se však na Veroneseho a na bezpochybně nejhezčí renesanční barevnost v jeho obrazech, jejíž zeleň, společně s nadějí si pamatujeme z Fresek ve Vile Barbaro, stejně jako z obrazu Benátský triumf v Palazzo Ducale. Baudelaire pojmenoval tyto odstíny „rajskými barvami“. Tvoří souhrn jedinečného italského obrozeneckého malířství benátského umělce s geniálními skladbami W. A. Mozarta. Smyslové vnímání umění vystihuje metafora, v níž Pan Cogito navazuje na proces klasické, dokonalé ars..., pročež konstatuje: "kladl jsem si na oči mramor Veronesovu zeleň/ Mozartem masíroval uši".

Klasické konotace utvářejí osobnost Herbertova lyrického podmětu a proces formování jeho člověčenství spojuje dokonalost literatury specifickou „vůní starých knih“. Velká, geniální minulost je potvrzením neměnného vesmíru od dob paleolitu až po přirozený zákon pomíjivosti generací. Básník to viditelně učinil odvoláním se k biblickému jablku, dokonalému symbolu, jež se zapsal do odvěkého rytmu života a smrti, pomíjivosti a smyslu pozemské existence.

Homo sapiens je biologicky podřízen zákonu zrození, života a konce; antropologicky je přítomen v uměleckých dílech každé kulturní oblasti, stejně tak je zasazen do dějin, jež ho silně determinují. Ve velkém souboji, jakým je život, tedy prohrává především s ČASEM, člověk je totiž nedokonalý, hříšný a plný protikladů – od sakralizace k profanaci, od vědy k ignoraci, od prohřešku k majestátu.

Nekonečný „řetězec útvarů“ utváří onu odvěkou generační závislost: dědictví spojené s neschopností prozkoumat tajemství světa, jemuž vládnou univerzálie. Čas se nachází mimo dosah homo viator a homo faber... Pan Cogito se nedokáže postavit přírodním zákonům. Řeka stále plyne a nepomohou ani: "pudry směsi masti/ líčidla na ušlechtilost". Nic nezmění ani odrazy tváře v zrcadle a filozof se tímto faktem musí smířit.

Subtilní, střídmá a rafinovaná ironie o prohraném souboji s tváří... Postupem času reflexe Pana Cogito přináší pointu a zároveň určuje kompoziční strukturu volného moderního verše Zbigniewa Herberta. Hra s promarněným časem, hra o nenaplněné ideály... Herbertův hrdina zastihne před zrcadlem drsnou nedokonalost kůže času, která je však napnuta kulturním dědictvím velkých předků či mistrů a uchovává tedy to nejcennější – paměť.

© Ewa Żurakowska, překlad © Bára Gregorová

Esej na temat wiersze Zbigniewa Herberta pt. Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz

Jak dziś czytać wzniosłego i egzystencjalnego Herberta? Jak odnieść się do bogactwa kontekstów i polifonii odniesień kulturowych tej poezji w dobie postmodernistycznego dyskursu? Myślę, że jedynie przez osobiste doświadczenie ciągłości dziejów i indywidualne poszukiwanie tożsamości, poprzez refleksję nad pamięcią i  przenikanie toposów w kolejnych generacjach, przez konfrontację z dziedzictwem naszego kręgu kulturowego. Te zagadnienia postaram się poruszyć w eseju interpretacyjnym wiersza „Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz”.

Wiersz pt. Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz o dowolnym rozczłonkowaniu zdań sprzyja snuciu refleksji na temat historii i kultury kręgu śródziemnomorskiego, bo do tych tradycji odnosi się Herbert. Bohater liryczny - tytułowy Pan Cogito- poszukuje uniwersalnych prawideł w tonacji spokoju i klasycznego umiaru. Podąża śladami trwałych wartości w postawie wobec życia. Zawsze niezachwiana pewność w aspekcie wyborów o charakterze aksjologicznym pozwala ufać twórcy i mędrcowi o "wyprostowanej”, czystej postawie nawet w chwili, gdy próbuje uwodzić przeglądaniem się w lustrze.

W incipicie wiersza - pytaniu retorycznym-opozycja destrukcji i doskonałości: ospy i kaligrafii wzbudza sprzeczne uczucia przerażenia i zachwytu. W liryce roli podmiot klarownie określa doświadczenia życiowe, wyrzeźbione nieodwracalnie na twarzy, której lustrzane odbicie nie ukrywa żadnej rysy wykaligrafowanej przez czas. Czyżby był tak okrutny jak widmo kataklizmu- zarazy, ospy zbierającej żniwo jak dżuma, czy trąd? To ironia Herbertowska, która pozwala nabrać dystansu do niedoskonałego świata, a zarazem pełnego ułomności człowieka z podwójnym podbródkiem, oczami osadzonymi za blisko i odstającymi uszami.

Przeszłość historyczna jest objaśnieniem tej dalekiej od ideału fizjonomii. To "spadek po praszczurze". Prapoczątki określa nagromadzona leksyka typu: mamuty, praszczur, paleolit. Zatem sięga twórca korzeni, prehistorii, która w procesie ewolucji ukształtowała wizerunek niedoskonały homo sapiens.

Poetyka wielkiej metafory zwraca uwagę na nieuchronność dziedziczenia oraz upływ czasu. On odciska swe piętno na twarzy oglądanej w lustrze, a linie wyznaczające starość-zmarszczki, to wyrzeźbione trwałe znaki przemijania-ślady wieczne jak po ospie. Czoło - ta część anatomiczna, na której odbija się znak myślenia. Jest niestety skąpo obdarzone, bo "myśli bardzo mało". Jest jednak kłębowisko obrazów i wydarzeń w pamięci, zarejestrowanych chaotycznie, jak w kalejdoskopie: "kobiety złoto ziemia nie dać się strącić z konia".

Aluzje historyczne dotyczą zarówno medias tempora, jak i najazdu Wenedów. Przeszłość powraca w kulturze i historii. Poeta w podtekście przywołuje motyw marności i przemijania z Księgi Kocheleta, który wyraziście przenika dopiero w Brewiarzu, w chwili, gdy nicość jest bliska. Wiatr niezmiennie nosi po drogach losy ludzi - pokoleń odchodzących w próżnię i powracających w akcie prokreacji. Pan Cogito dostrzega to odradzanie i dziedziczenie we wszechświecie, kiedy stwierdza, że przeszłość w nim powraca ciągle. Jest przecież spadkobiercą, który czerpie ze źródeł antyku oraz Biblii i szuka w uniwersalnej perspektywie sposobu na uporządkowanie świata.

Twarz to ekran, na którym zarejestrowane są przeżycia jednostki niemalże chronologicznie. Wyryte są nieodwracalne znaki jak po ospie, więc patrzy na siebie człowiek o kartezjańskim nazwisku i z nadzieją myśli, że sztuka i filozofia będą dobrą perspektywą parabolicznego rozważania o sensie egzystencji. Dygresyjnie zatem przywołuje Veronese'a i bezsprzecznie najpiękniejszą renesansową kolorystykę jego malarstwa, która – zielenią, jak nadzieją jest zapamiętana z umieszczonych wśród marmurów Fresków w willi Barbaro i na płótnie Triumf Wenecji w Pałacu Dożow. Baudelaire nazywa te barwy "rajskimi kolorami". Zestawia unikatowe włoskie malarstwo odrodzeniowe weneckiego artysty z genialnymi muzycznymi kompozycjami Mozarta. Zmysłowe postrzeganie sztuki wyraża metafora, w której Pan Cogito kontynuuje proces dziedziczenia klasycznej, doskonałej ars..., dlatego skonstatuje: "przykładałem do oczu marmur zieleń Veronese'a/ Mozartem nacierałem uszy".

Nawiązania klasyczne rzeźbią osobowość bohatera lirycznego Herberta, a spina proces formowania jego człowieczeństwa doskonałość literatury specyficzną "wonią starych książek". Przeszłość wielka, genialna jest potwierdzeniem niezmienności kosmosu od czasów paleolitu do naturalnych praw przemijania pokoleń. Wyraziście uczynił to poeta przywołaniem biblijnego jabłka - doskonałego symbolu, który wpisuje się w odwieczny rytm życia i śmierci, przemijania i sens egzystencji ziemskiej.

Homo sapiens poddany jest biologicznie prawom narodzin, życia i kresu; antropologicznie jest obecny w wytworach sztuki każdego kręgu kulturowego, a także osadzony jest w historii, która go mocno determinuje. Przegrywa więc w wielkim turnieju, jakim jest życie, głównie z CZASEM, bo człowiek jest niedoskonały, grzeszny, pełen sprzeczności - od sakralizacji do profanacji, od wiedzy do ignorancji, od występku po majestat.

"Łańcuch gatunków" nigdy się nie kończy, tworzy tę odwieczną zależność pokoleniową: dziedziczenie, połączoną z niemocą zgłębienia tajemnic świata, którym rządzą uniwersalia. Czas znajduje się poza zasięgiem homo viator i homo faber... Pan Cogito nie potrafi odwrócić praw natury. Rzeka wciąż płynie i nie pomogą: "pudry mikstury maście/ szminki na szlachetność". Odbicia twarzy w lustrze nic nie zmieni i z tym faktem musi pogodzić się mędrzec.

Ironia subtelna, oszczędna i wyrafinowana-o przegranym turnieju z twarzą... z upływającym czasem-puentuje refleksje Pana Cogito oraz stanowi klamrę kompozycyjną wolnego, współczesnego wiersza Zbigniewa Herberta. Gra z czasem utraconym, gra o ideał niespełniony... Bohater Herberta zastaje przed lustrem chropowatą niedoskonałość skóry czasu, która napięta kulturowym doświadczeniem wielkich przodków i mistrzów zachowuje jednak to, co najcenniejsze – pamięć.