Běguny jsou konotací na pravoslavné bezpopovce z osmnáctého století, jichž autorka v textu využívá v rámci velké metafory – koyaanisqatsi. Jde o lidi, kteří se jako čert kříže bojí spočinout, pro něž ukřižovaný Kristus je jako přišpendlený ovád, motýl v uzavřeném panoptiku, symbol zla a vítězství smrti. Nejde tedy o pouhou potřebu být neustále v pohybu, jde o strach zastavit se – via negativa. V románu se objevují teprve v jeho druhé části a jsou zakomponováni do Annuščina příběhu (toto jméno de facto nese svůj význam od dob, kdy Annuška vylila olej v Bulgakovově Mistrovi a Markétce). Hrdinka, znavena mučednickým životem matky nesvéprávného dítěte a manželky válečného veterána, se jednoho krásného dne nevrátí domů – zůstane fascinovaně stát před vchodem do metra na Kijevském nádraží, kde pozoruje kolem dokola chodící bezdomovkyni, která vykřikuje nesrozumitelné nadávky. Tento příběh je pravděpodobně osou celé knihy – onoho prapodivného cestovního deníku, poznámek pod čarou, zaslechnutých historek, toku myšlenek vševědoucí vypravěčky. Tím vším totiž Běguny mohou být.

Cesta člověka vykořeňuje, staví ho mimo čas, kdy hodiny se za běhu mění či utíkají jako Alenka v říši divů, aby za každou cenu zůstaly na jednom místě – základní proměnnou je tedy prostor, ne čas. Statusem quo je potom hustá, bolestná nehybnost mladičké hrdinky, jež sedí na okenním parapetu a pozoruje západ slunce, touto scénou celá kniha začíná. Další příběhy románu se potom odvíjejí bezstarostně jako korálky navlékané na šňůrku, jsou protknuty například přednáškami z cestovatelské psychologie, jde o nové hypertextové lidské vědomí života v globální vesnici, jejíž obyvatelé střídají jednotlivé jazyky jako kabáty.

Dalším leitmotivem románu Běguny je rovina, jež pojednává o lékařských preparátech, o tělech ve formalínu a o fascinaci při putování do hlubin mystického řádu stvoření. Nalezneme v ní například dopisy amputované noze ze 17. století. Medik, který je píše, nachází přízračnou bolest uspokojení ve své končetině, kterou uchovává v baněčce s brandy, čas od času ji však vytáhne, načež se sám sebe táže: „Je ona bolest skutečně Bůh?” Nalezneme zde dopisy s prosbou o křesťanský pohřeb, které píše dcera sluhy tmavé pleti, bývalého tajemníka a diplomata Jeho Výsosti, rakouského císaře, jehož po smrti vycpali, stejně jako osudy sbírky preparátů, které zničili po alkoholu vyprahlí námořníci, čekající na lodi na mělčině nedaleko Gotlandie. Fascinaci vypreparovanými těly uvězněnými do nebytí bychom zde mohli přirovnat k zaujetí cestou ve formě barokního odkrývání světů zpoza smyslového vnímání. Kosmos a mikrokosmos, teleskop a mikroskop, technika ve službách mystiky, stejně jako fascinace rozmanitostí světa, hříčkami přírody, nepravidelností perel či omyly stvořitele. V této rovině příběhu do hry vstupuje nejednoznačnost Ježíšovy postavy, jež zdůrazňuje lidské tělo ukřižováním, smrtí Boha. Neboť věčné a nesmrtelné tělo, které je po celé staletí zachováno, je také relikvií – hruď svaté Anny, „celičká, uzavřená v křišťálové sklenici,”kterou měli Pražané možnost vidět v roce 1677 u Svatého Víta, Chopinovo srdce, jež převážela jeho sestra pod šaty v nádobě naplněné spiritusem a pro zmatení okupantů ho měla mezi nohami – sacrum i profanum.

Běguny jsou ideální četbou do vlaku, která počítá se čtenářovým rozjímáním nad knihou a zároveň nad tím, co ubíhá za okny a co se děje v kupé mezi spolucestujícími. Ostatně, jistě jde o autorčin záměr: na jednom místě vypravěčka popisuje mužskou postavu, který si dělá poznámky a přemýšlí, zdali si o něm nedělá poznámky přímo ona sama. Tokarczuková rozvíjí příběhy bez pointy, jejichž části se však prolínají, a to zdánlivě zcela náhodným způsobem. Některé postavy se setkají – vypravěčka pozoruje muže, jež si v muzeu prohlíží vagínu skleněné ženské figuríny, z něhož se později vyklube hrdina jednoho z příběhů – doktor Blau. Určité myšlenky se zde neustále opakují – například postava ženy středního věku bez speciálních rozlišovacích znamení, která je naprosto nenápadná, nikdo si jí nevšímne, ani muži, ani děti, ani starci, jejich pohledy po ní pouze kloužou, aniž by ji skutečně zaregistrovaly. Jednou jde o konstatování autorky samotné, podruhé jde o pocit jedné z hrdinek, která se po emigraci v ´68. roce vrací do Varšavy, aby splnila svůj slib zabít dávného milence, nyní nevyléčitelně nemocného, se kterým ji již po dlouhá léta rozdělovala politická moc a pronásledování. Čtenář sotva zaregistruje, jak lehce se v oněch příbězích přemisťuje z Řecka do Švédska či z Asie do Austrálie. Jde o velké vdálenosti a prostranství, lodě, letadla a lidé, kteří sní o tom, co na ně čeká za obzorem. Jsou všude a nikde zároveň, mezi nimi se nachází nicneříkající „meziprostor” a spisovatelka v roli cestovatelky v čase, poutníka, který ve chvíli, kdy potkává jiného poutníka, ponechává své hrdiny napospas sobě samým: „A nyní je nechme na pokoji – na lodi, jež pluje do Amsterodamu.”

Poslední kniha Olgy Tokarczukové má svůj pořádek a strukturu, jistěže všechny ony úryvky, příběhy, myšlenky, zápisky spojuje, jde však o strukturu stejně tak neuchopitelnou jako například internetová roztříštěnost, kosmický vyhledávač, jak ho nazývá sama autorka, myšlenky, které se ženou za impulsem, elektrická Galaxie či výběr z guttenbergovské lineární pasivity. Internet je zde zakladatelským mýtem nové společnosti. Problém spočívá snad jedině v tom, že člověk, místo aby nahlédl za obzor a spatřil Boha, stejně jako středověký učenec skrze grafiku, narazí hlavou do zdi – bolestný konec informací, nedostatek smyslu, neukojená zvědavost a nemožnost poznání. Nelze říci, že Běguny jsou o internetu, mohli bychom však tvrdit, že jsou o simulakrech moderního světa, v němž smyšlené věci začínají být až bolestně reálné a kde fikce v sebemenším množství nás oslovuje více než skutečnost.

Celý román končí boarding, vizí krásných letušek, v jejichž andělském úsměvu je ukryt nevyřečený slib opětovného zrození a naděje, že „tentokráte půjde o tu správnou dobu a místo.”

Bieguni

Otwórz oczy, już nie żyjesz – tytuł opowiadania Tokarczuk otwierającego Grę na wielu bębenkach – przenikanie się rzeczywistości i wymysłów, gdy, jak u Cortazara, motor zamienia się w wielką, blaszaną muchę, a gorączkowe omamy o szpitalu dotykają bogu-ducha-winnego Indianina…

Bieguni – odłam osiemnastowiecznych, prawosławnych bezpopowców przywołany przez Tokarczuk jako wielka metafora – koyaanisqatsi, ludzie jak ognia bojący się spoczynku, dla których Chrystus przybity do krzyża jest jak przyszpilony owad, motyl w gablotce panoptikum, symbol zła, zwycięstwa śmierci. To nie tyle potrzeba ruchu, ile strach przed zatrzymaniem – via negativa. W powieści literalnie pojawiają się dopiero w drugiej połowie, przy okazji historii Annuszki (imię poniekąd znaczące od czasów, gdy Annuszka wylała olej w wyobrażonej Moskwie Bułhakowa), która zmęczona katorżniczym życiem matki niepełnosprawnego dziecka i żony wojennego weterana, nie wraca któregoś pięknego dnia do domu zafascynowana postacią bezdomnej drepczącej u stacji metra na Dworcu Kijowskim i wykrzykującej niezrozumiałe przekleństwa. Opowieść ta stanowi być może centrum tego przedziwnego dziennika podróży, zapisków na marginesie, zasłyszanych opowieści, zbioru myśli wszechwiedzącej narratorki, jakimi Bieguni się wydają.

Podróż wybija człowieka z zakorzenienia, umieszcza go poza czasem, gdy godziny podczas lotu redukują się, bądź biegną jak Alicja w Krainie Czarów, by usilnie pozostać w miejscu – podstawową zmienną staje się przestrzeń, nie czas. Spoczynek to gęsty, dotkliwy bezruch kilkuletniej narratorki siedzącej na parapecie i patrzącej na zmierzch – scena otwierająca całą książkę. Dalej jak kapryśnie nizane na nitkę koraliki toczą się urywki opowieści, poprzetykane na przykład wykładami z psychologii podróżniczej – nowa hipertekstualna świadomość życia w globalnej wiosce wśród ludzi, którzy języki zmieniają jak rękawiczki.

Inna nić przewodnia Tokarczukowych Biegunów to linia opowieści o preparatach medycznych, ciałach w formalinie i fascynacji tą podróżą w głąb mistycznego porządku stworzenia – listy do amputowanej nogi siedemnastowiecznego medyka, który odczuwając fantomowy ból ukojenie znajduje w nieustannym rozkładaniu na fragmenty swojej zatopionej w słoiku brandy kończyny, i który dochodzi do pytania: „Czy ten ból to Bóg?”; listy z prośbą o chrześcijański pochówek pisane przez córkę wypchanego po śmierci czarnoskórego sługi, sekretarza i dyplomaty Jego Wysokości, cesarza Austrii, ale też losy pewnej kolekcji preparatów, zniszczonych przez spragnionych alkoholu marynarzy statku stojącego na mieliźnie w okolicach Gotlandii. Spreparowane ciała uwięzione w niebycie – to taka sama fascynacja podróżą jak barokowe odkrywanie światów poza zmysłowym odczuwaniem – kosmos i mikrokosmos, teleskop i mikroskop, technika w służbie mistyki oraz fascynacja złożonością świata, wybrykami natury, nieregularnością pereł, pomyłkami stworzenia. W tej linii opowieści wraca dwuznaczność postaci Chrystusa – wywyższającego ludzkie ciało ukrzyżowaniem, śmiercią Boga. Bo ciało zakonserwowane na wieki, wieczne i nieśmiertelne to także relikwie – piersi świętej Anny, „calusieńkie, zamknięte w kryształowym słoju”, które można było obejrzeć w Pradze u świętego Wita w 1677; serce Chopina przewożone w słoju wypełnionym spirytusem pod suknią jego siostry, pomiędzy nogami dla zmylenia zaborców – sacrum i profanum.

Bieguni jest jak idealna książka do pociągu, licząca się z rozbieganiem uwagi czytelnika pomiędzy tym co za oknem, a zachowaniem współpodróżnych. Zresztą jest to zapewne świadomy zabieg autorki: w jednym z fragmentów narratorka zapisuje postać mężczyzny, który zapisuje i zastanawia się czy nie zapisuje przypadkiem jej samej, zapisującej. Tokarczuk rozwija opowieści, które nie mają point, których urywki przeplatają się w, na oko, bardzo przypadkowy sposób. Niektóre postaci się spotykają – narratorka obserwująca mężczyznę, który ogląda w muzeum waginę szklanej kobiecej, a który staje się potem bohaterem jednej z opowieści, doktorem Blau. Kilkakrotnie wracają niektóre myśli – jak na przykład ta o kobiecie bez znaków szczególnych, w średnim wieku, w którym staje się ona niewidzialna, na którą nikt nie zwraca uwagi, ani mężczyźni, ani dzieci, ani starcy, po której wzrok się jedynie ślizga, nie widząc jej. Raz jest to konstatacja narratorki, raz są to rozmyślania jednej z bohaterek, która po emigracji z Polski w ’68 wraca do Warszawy, by spełnić prośbę o śmierć swojego nieuleczalnie chorego, pierwszego kochanka, z którym już tak dawno, dawno temu zostali rozdzieleni przez polityczną nagonkę. Sami nie zauważamy jak gładko w tych opowieściach przerzucamy się z Grecji do Szwecji, z Azji do Australii – wielkie przestrzenie, statki i samoloty, ludzie śniący o tym, co znajdą za horyzontem. Wszędzie i nigdzie – nieobecne „pomiędzy” oraz pisarka jako podróżnik w czasie, pielgrzym spotykający innego pielgrzyma, porzucająca w pewnym momencie swoich bohaterów: „I tak ich zostawię – płynących barką do Amsterdamu”.

Książka Tokarczuk na pewno ma swoją strukturę, na pewno coś łączy te wszystkie fragmenty, historie, myśli, zapiski, ale struktura ta jest być może równie nieuchwytna co struktura Internetu, kosmicznej wyszukiwarki, jak nazywa tu sieć Tokarczuk – myśli dryfujące za impulsem, elektryczna Galaktyka i wyzwolenie z Guttenbergowskiej linearnej bierności. Internet jako mit założycielski nowej społeczności. Problem jedynie w tym, że człowiek zamiast wyjrzeć poza horyzont, jak uczony w średniowiecznej grafice i zobaczyć Boga, trafia głową w mur – bolesny koniec informacji, niedosyt sensów, niezaspokojoną ciekawość i niepoznanie. Nie można powiedzieć, że Bieguni są o Internecie, ale być może najbardziej są właśnie o symulakrach współczesnego świata, gdy wymysły zaczynają być boleśnie rzeczywiste, gdy fikcja, jakkolwiek ograniczona, urzeka nas bardziej niż rzeczywistość.

Powieść kończy boarding, wizja stewardes pięknych jak anioły, w których uśmiechu czai się niewysławialna obietnica ponownych narodzin i nadzieja, że „tym razem będzie to właściwy czas i miejsce”.