První stránky knihy vypadají jako čistá grafomanie. Jako blábol, kdy forma přerůstá obsah, jako výčet slov na hranici smyslu, jako křečovitě poskládané idiomy. Slova na sebe nenavazují, jakoby si je autor vypůjčil z jiné doby, z jiných vyprávění. Připomínají dobrodružné knihy pro mládež, rytířské epopeje, laciné románky, science fiction a všeobecný manýrismus. Celé dílo vypadá jako jedna velká jazyková extravagance, jako licentia poetica dotažená ad absurdum. Po prvním šoku se dostaví (alespoň v mém případě) němý obdiv a lingvistická fascinace. „Slunce mu zastínilo šíji ploutvemi kožešinových ptáčat“. V tomto případě jde ještě o snadno přeložitelnou metaforu, neboť vychází ze sémantického významu jednotlivých slov.

Děj má tři části. V té první se několik lidí probouzí ráno po párty – městská mládež, intelektuálové s kocovinou jsou na letní chatě, stejně jako vyzývavá Máňa. Mladíci vyrazí koupit pivo, zbytek sbírá vajgly a cigára, které mají, pro případ nouze, poschovávané na různých místech, dopíjí zvětralý alkohol a mluví nesmysly – nastává dusno. „Chceme vypovídat“ versus děsná nuda. Jakási malátnost, jakési utopistické výkřiky – všichni hrdinové chtějí žít naplno. Druhá část je ve znamení příjezdu jízlivé Ireny se svým druhem, flaškou vodky a zásobou piv na večer. Ke konci se objevují další postavy, mjúzik a párty, stejně tak přeintelektualizované jako v předchozích částech („Co ste to za chlapi? Máte si tu povídat o kozách a ne plácat takový bláboly,“ stojí si tvrdohlavě na svém znuděná Irena). Ranní grupa a Máňa se vydají koupat. V závěru dostane slovo Máňa se svou velkou a mystickou teorií na téma svět („Husserl mi může políbit zadek!“), kdy vykřikuje a nahá tančí ve stylu „avanturistické choreografie“, stejně jako pochod za ranního rozbřesku. Máňa sedí obkročmo na sádrovém květináči ve tvaru labutě a mladíci ji vynášejí: „Konečně jsme našli pravý smysl.“

Velkých vizí, které začínají nebo končí v groteskních oparech alkoholu, nalezneme v polské literatuře dostatek: tanec chocholů ve Wyspiańského Svatbě (Wesele) , opilecká polonéza ve Wajdově Popelu a démantu , Apocalipsis cumfiguris u Grotowského… Zde máme další, absolutně neohraničenou dimenzi Záhady Szumina: Gombrowicz, Schulz, Leśmian, Lem, Witkacy, Hłasko – literární konotace, jež budete při četbě knihy mít, jsou stejně tak neohraničené, jako nesrozumitelné.

Szumin, Szumin je však jako jiná planeta, jako řekorybník, který hraje jednu z neposledních rolí, stejně jako porodník požadované smyslnosti („Realita je nudná, leč příjemná na dotek! A to je přístup, který mě zajímá. Jde o evoluci. Realitou se musíme protloukat, musíme ji dráždit. Ponořit se do ní a potom zkoumat následky. Realitou je třeba nechat se pohltit!“), jde o postavu par excellance obohacené chimérami, jež evokuje veškerou tu džungli okolo. Vše totiž vypadá jako živé: „les bujel jako gotický dikobraz“, „rozpálené slunce zakňučelo do stínu studené buněčiny“, „balkón ohleduplně vdechoval pestrobarevné odlesky lampy do zasněných zahradních prostor“, „nad zkaleným fosforem řeky pytlačil vyplašený netopýr podprsenky“…. Metafory jsou v knize živoucím bestiářem: „vyplašené fretky kadeří“, „dech zakulacených gepardů“, „mosazné žirafy smrků ve tvaru dvojplošníků okysličeného stříbra“. Maximální přecitlivělost smyslů a bohatá fantazie. Zvuky, barvy a vůně, jež autor zachytává do významových sítí, a to legračním opisem: prodavačka má „čerstvé baklažány stehen“, najdeme zde „vyčpělý polyp břicha“, „předsluneční břečťan záhadného šelestu“, „schoulené nemluvně lalůčků“… Nemohu se vynadivit.

„Ale milánkové, je přece lepší se z toho všeho zbláznit, než se unudit, no nemám pravdu?“

Szumin to wioska na północny-wschód od Warszawy, starorzecze rzeki Bug. Soszyński zadebiutował Tajemnicami w wieku 23 lat.

Pierwsze strony brzmią jak czysta grafomania, jak bełkot, przerost formy nad treścią, jak ciąg słów na pograniczu sensu, jak rozbite na siłę idiomy. Słowa do siebie nie pasują, są jak z innych epok, z innych narracji. Ewokują książki przygodowe dla młodzieży, epopeje rycerskie, tanie romanse, science fiction i ogólny manieryzm. Wszystko wygląda jak jedno wielkie udziwnienie językowe, jak licentia poetica doprowadzona ad absurdum .

Po pierwszym szoku przychodzi (przynajmniej u mnie) niemy zachwyt i lingwistyczna fascynacja: „słońce zalało mu szyję ławicą futrzanych piskląt” – to jedna z możliwości, ta chyba najłatwiej przekładalna, bo założona na semantycznych sensach słów.

Fabuła ma trzy części. Pierwsza: klika osób budzi się rano po imprezie – miastowi na letnisku, intelektualiści na kacu i nie mniej intelektualna, rozerotyzowana Mania. Chłopcy idą po piwo do sklepu, reszta zbiera niedopałki i fajki schowane po framugach na czarną godzinę, spija dawno wywietrzały alkohol i gada – robi się parno. „Chcemy doświadczać” kontra straszna nuda. Jakieś omdlenia, jakieś wykrzykiwane w natchnieniu utopie – wszyscy chcą być intensywni. Cześć druga to przyjazd ironicznej Ireny z towarzyszem, wódeczką na wieczór i zapasem piwa. Trzecia to kolejne osoby, mjuzik i party, tak samo przeintelektualizowane jak wszystkie poprzednie („Przecież jesteście facetami, to o cycach mi gadać, a nie ten bełkot” – władczo postuluje znudzona Irena) – poranna ekipa rusza z Manią się kąpać. Finał to wielka i mistyczna teoria Mani na temat świata („Husserl może mi pięty lizać!”) wykrzykiwana przez nią nago w pląsach „awanturniczej choreografii” oraz pochód w brzasku poranka, chłopcy niosący ją, siedzącą okrakiem na gipsowej donicy w kształcie łabędzia: „Oto nadaliśmy sobie sens”.

Wielkich wizji, które się zaczynały i/bądź kończyły w groteskowych oparach alkoholu w polskiej kulturze dostatek: chocholi taniec z Wesela Wyspiańskiego, pijacki polonez w Popiele i diamencie Wajdy, Apocalipsis cum figuris Grotowskiego… To jedna, ale absolutnie niekonieczna płaszczyzna Szumina. Gombrowicz, Schulz, Leśmian, Lem, Witkacy, Hłasko – skojarzenia literackie, jakie budzą Tajemnice są równie rozległe jak niepojęte.

Ale Szumin, Szumin jest jak inna planeta, a rzekostaw, który gra tak niepoślednią rolę jako akuszer postulowanej zmysłowości („Rzeczywistość jest nudna, ale miła w dotyku! I to jest podejście, które mnie interesuje. To jest ewolucja. Rzeczywistością trzeba się dotykać, drażnić. Trzeba się w niej utarzać, a potem studiować efekt. W rzeczywistości trzeba się obtoczyć!”), jest postacią par excellance, obdarzoną chimerami i ewokującą całą dżunglę wokół. Wszystko bowiem wydaje się żyć: „las pęczniał jak gotycki jeżozwierz”, „skwar zaskomlał w cieniu chłodnej celulozy”, „ganek wdmuchiwał dyskretnie tęczowe projekcje lampy w śniący przybytek ogrodu”, „nad mętnym fosforem rzeki kłusował spłoszony nietoperz stanika”... W metaforach tkwi żywe bestiarium: „spłoszone fretki loków”, „oddechy kulistych gepardów”, „mosiężne żyrafy świerków jak dwupłatowce utlenionego srebra”. Totalna nadwrażliwość zmysłów i nadwrażliwość wyobraźni. Dźwięki, barwy i zapachy chwytane w sieć znaczeń kuriozalnym opisem: „świeże bakłażany ud” sklepowej, „pękaty ukwiał brzucha”, „przedsłoneczny bluszcz sekretnych szelestów”, „skulone niemowlę małżowin”… Mnie to poraża.

„Ale kochani, lepiej zwariować niż się nudzić, no czy nie tak?”

Soszynski