Rafał Wojaczek – osobnost mnoha tváří – postava charismatická stejně jako James Dean – na druhou stranu řadový mladý prokletý básník z malého městečka v komunistickém Polsku. Úplně obyčejný, citlivý kluk, který si zamiloval jachting a fotografii. Za několik let se z něj stal pacient psychiatrické léčebny, o kterém se říkalo, že byl v jisté době téměř geniální. Měl fenomenální paměť a zpaměti recitoval celé strany filozofických knih, přičemž slízával vodku rozlitou po podlaze. Vydal dvě básnické sbírky, načež spáchal sebevraždu. Bylo mu pětadvacet let.

Fascinující na Wojaczkově osobnosti je to, že snad nikdo neodděluje jeho poezii od skutečného života. Rafał Wojaczek je autentickou autorskou variací na Rafała Wojaczka stejně jako jeho poezie. Ostatně jde o variaci velice sugestivní, prodchnutou Villonovými darebáckými baladami, šibenicemi či kruciátami, špatnou krví a prokletým obdobím Rimbauda stejně jako duchem Polska, trpělivého jako estébák a posvátného jako bába bufetářka.

První ohlasy na jeho sebevraždu (Wojaczek byl enfant terrible dokonce i v úzkém kruhu tehdejších polských prokletých básníků) zdůrazňují kromě hlubokého smutku ze ztráty, která postihla polskou kulturu, i jistou pravděpodobnost tohoto činu, jež vyplývá z logiky Wojaczkovy poezie. A ani v nejmenším nepřipouštějí to, že básník je někým jiným než lyrický podmět. Celá legenda o Wojaczkowi, celá její síla je tedy založena na tom, že dobrou poezii básník opředl také osobní životní aurou.

Silnou legendu, se kterou se Wojaczek ke konci svého života ztotožňoval, tvoří nejen postava darebáka, pijana, příživníka, dekadenta a turpisty, který byl stejně jako ostatní literární bohémové rozčarovaný z reality. Její odraz však můžeme nalézt i v samotných verších, konkrétně potom v polské tradici utrpení romantických básníků, ve víře v ojedinělou sílu poezie jako takové, ve víře ve verše, které jsou schopny měnit lidskou duši. V poezii protknutou Bohem či Talentem, s nimiž se básník potýká, proti nimž protestuje, čímž vyzdvihuje svoji osobu, jíž je předurčeno spasit celý národ. Rytmus jeho básní se často podobá rouhavé, vulgární a darebácké litanii, přesto však jsou svaté, stejně jako jimi zůstávají i heretik či padlý anděl. Svou smrtí Wojaczek zároveň podporuje stesk po ztraceném květu polské mládeže, kterým je prodchnuta polská domácí kritika. Za povšimnutí stojí také paralela s Krzysztofem Kamilem Baczyńským (s oním „ztraceným květem”) – mladým básníkem a kandidátem na dalšího národního věštce, kterého zabili Němci během Varšavského povstání, k němuž se Baczyński připojil zcela dobrovolně. Wojaczek patří již k další generaci – jde o mladého a nadaného muže, také básníka, a přesto dochází v tomto srovnání k precedensu, neboť se zabíjí sám a zcela dobrovolně. Přestože mu nic, zdánlivě nic nebrání v tvorbě a v mickiewiczowském boji o duchovní nadvládu, v cestě následovat národní romantickou tradici...

Slezsko, kde se Wojaczek ke konci II. světové války, čili na počátku období komunistického Polska narodil, je velice specifickou částí Polska – jde o oblast hornickou, dělnickou, sudetskou, kam byli po válce přesídlováni repatrianti z východu. Lidé z oblasti tzv. kresů, lidé „odjinud”, jimž dlážděné ulice náhle suplovaly rodnou vlast. Z oblasti, v níž komunistická propaganda se zvláštní péčí kladla důraz na vzorného pracovníka Polska, čili na horníka!

Na střední školu začal Wojaczek chodit v rodném Mikołowě, v malém židovském městečku, po rozvodu rodičů a problémech s učiteli se však přestěhoval do Katowic a následně do Kędzierzyna. Začal studovat krakovskou polonistiku, po jednom semestru však studií zanechal a vydal se do Vratislavi, kde si přivydělával občasnou proletářskou prací (např. jako dispečer MPO – Městských pořádkových služeb), finančně mu pomáhal otec a občas i starší bratr. Následně se na vlastní žádost dostal do psychiatrické léčebny na vyšetření, kde také poznal svou nastávající ženu, zdravotní sestru Hannu, která mu ještě před rozvodem porodila dceru. Několikrát se pokusil o sebevraždu, střídal podnájmy, psal, pil a rád se účastnil rvaček. Tohoto životního scénáře, který napsal sám Wojaczkův život a jenž doplňuje prózu Sanatorium a deníky z psychiatrické léčebny, využil ve stejnojmenném filmu i režisér Lech Majewski.

Hrdinou Sanatoria je mladý básník, který si přečte v černé kronice místních novin o jistém Rafałovi Wojaczkovi. Celá próza je psaná v ich-formě čili zdánlivě autobiograficky. Chvílemi se čtenáři zdá, že hrdinou je sám Wojaczek, chvílemi vyjde najevo, že jde o Janusze Stycznia, také básníka, a reálnou postavu (Styczeń byl Wojaczkovým přítelem), který se prezentuje jako schizofrenik a veřejný buřič... Sanatorium nemá stanovenou strukturu, jde o prózu nedokončenou, poetickou, experimentální. Básník mapuje svůj svět, pokoj, který si pronajímá u pořádkumilovné ženy, pokoj, v němž se probouzí a třídí své verše, ony stohy papírů, které se válejí po zemi. Potkává se s otcem, který mu dává peníze na nájem, vydává se za zdravotní sestrou do psychiatrické léčebny, u níž se léčil a se kterou nyní čeká dítě. V dlouhých fragmentech se objevuje také její monolog, její úhel pohledu. On potom vzpomíná na svatbu a návštěvu v domu u staršího bratra, na to, jak házel z úkrytu do jeho oken kameny, popisuje literární večírek jiného básníka, na kterém veřejně zvracel, vzpomíná na to, jak poté, co ho vyhodili z lokálu za nepatřičné chování, věšel vrátného za kšandy v šatně... Ostatně tato příhoda je autenticky popsána v jednom ze záběrů ve filmu Lecha Majewského.

Fabule filmu zobrazuje poslední tři dny z jeho života, a přestože se jeho žena společně s poslední snoubenkou slévají v jednu a touž postavu, a jednotlivé skandály se neudály přesně v tomto pořadí, nese film autobiografické rysy. Majewski vychází z podobné mystifikace, z podobného napětí, které plyne z prolínaní reality a fikce, k němuž ostatně docházelo i ve Wojaczkově osobním životě a v poezii. Ve filmu hrají lidé jemu blízcí – mladší bratr si zahrál lékaře na psychiatrii, snoubenka Tereza, které psal básně na zádech, ztvárňuje bezdomovkyni, Janusz Styczeń, básník a poslední Wojaczkův přítel, hraje sám sebe, a to takového, jakým je nyní, čili zhruba po třiceti letech. Scénář společně s Majewským psal Maciel Mielecki, třicetiletý básník z Mikołowa, který docházel k Wojaczkově matce na doučování z angličtiny. Hlavního hrdinu hraje další slezský básník, Krzysztof Siwczyk. Pozadí filmu utváří atomosféra beznaděje, osamocení a absurdity, která charakterizuje období tzv. „malé stabilizace”, čili 60. léta v komunistickém Polsku.

Film dokumentuje Wojaczkovu legendu, ale nevytváří ji. Wojaczkovy verše jsou součástí středoškolských učebnic literatury, málokdy se však o nich v hodinách hovoří. Větší zásluhu na tom, že dodnes na jeho hrob ve Vratislavi jezdí mladí lidé, aby zde na jeho počest popili víno, mají jeho básně, které byly v roce 1986 publikovány v antologii Literární kaskadéři (Kaskaderzy literatury) společně s básněmi Andrzeje Bursy, Edwarda Stachury, Marka Hłaska, Ryszarda Milczewskiego-Bruna i Haliny Poświatowskiej. Opomineme-li Wojaczkovu biografii, verše, v nichž se mísí vulgarita společně s agresí a upřímností, tedy přežívají samy o sobě. Jde o jazyk porušovaných tabu s důrazem na emoce a emocionálnost. Špína, krutost, sexualita a stydlivá lidská fyziologie se protínají s vyrytými stopami po žilách a světle. Člověk se v nich jako hladové a nenasytné zvíře pohybuje po uhlazených okrajích společnosti. Trpí a chová se jako primitiv, který je však díky tomu prvotní a silný, romantická gesta nutnosti boje, věčného neklidu a smrti visí na háku každodenní banality... Rytmus a metaforičnost Wojaczkovy poezie jsou více než charakteristické, parafráze jeho veršů můžeme najít například u Doroty Masłowské, u níž se z Wojaczkova Polska, čili z „matky klobásy naší jedlé”, které visí na háku v masně, v její další knize stává „matka naše (Gazeta) Wyborcza”.

Krystyna Mogilnicka (ve volném překladu BG)

Rafał Wojaczek

Rafał Wojaczek: postać barwna jak James Dean – postać szara jak zbuntowany młody poeta z małego miasteczka w komunistycznej Polsce. Zupełnie normalny, wrażliwy chłopiec kochający żeglarstwo i fotografię – po kilku latach pacjent psychiatryka, o którym się opowiada, że swego czasu był niemal genialny, miał fenomenalną pamięć i spijając z podłogi rozlaną wódkę, recytował całe stronice z dzieł filozoficznych. Wydał dwa zbiorki poezji, a potem się zabił. Żył lat 25.

Fascynujące w postaci Wojaczka jest to, że niemal nikt nie oddziela jego poezji od życia. Rafał Wojaczek to taka sama kreacja autorstwa Rafała Wojaczka jak reszta jego wierszy. Bardzo sugestywna z resztą. Pieczołowicie utkana z Villona – z łotrzykowskich ballad, krucjat i szubienic, z Rimbauda – ze złej krwi i sezonu w piekle oraz z Polski – cierpliwej jak oficer śledczy i pobożnej jak bufetowa.

Pierwsze reakcje na samobójstwo Wojaczka – enfant terrible nawet w światku polskich poetów przeklętych tamtego czasu – podkreślają, obok nieutulonego smutku z powodu straty jaką odczuła polska kultura, przewidywalność takiego końca, wynikającą z logiki tworzonej przez Wojaczka poezji – i nie zauważają, płynnie nad tym przechodząc, że przecież poeta to ktoś inny, niż podmiot liryczny wiersza. Problem z Wojaczkiem, ale i jego siła, polegają na tym, że dobrą poezję poparł równie dobrą legendą.

Siłę tej legendy tworzy nie tylko wcielona pod koniec życia postać łotra, pijaka, pasożyta i dekadenta, turpisty na miarę wszystkich rozczarowanych rzeczywistością estetów słowa. Ta siła bierze się także z obecnych w poezji Wojaczka odwołań do tradycji cierpienia polskich poetów romantycznych – ich wiary w wyjątkową siłę poezji jako takiej; zdolnej zmieniać ludzkie dusze; natchnionej Bogiem czy Talentem, przeciwko któremu się buntują, z którym walczą, poświęcając siebie, aby zbawić cały naród. Rytm poezji Wojaczka jest często rytmem litanii – bluźnierczej, zwulgaryzowanej, łotrzykowskiej, a przy tym cały czas świętej, tak samo jak święty pozostaje heretyk czy upadły anioł. Swoją śmiercią Wojaczek-poeta wpisuje się też w obecny w polskiej krytyce literackiej nurt żalu po straconym kwiecie polskiej młodzieży. Zauważalna staje się paralela z Baczyńskim – młodym poetą, pretendentem do tytułu kolejnego wieszcza narodowego, zabitym przez Niemców w Powstaniu Warszawskim, do którego Baczyński przyłączył się, chociaż nie musiał. Wojaczek – następne pokolenie – młody i zdolny, też poeta – ale jakże inna sytuacja, kiedy to nagle zabija on sam siebie. Kiedy nic, pozornie nic, nie broni mu tworzyć, walczyć o rząd dusz, wskazywać drogę romantyczno-narodowo-polską …

Śląsk, gdzie Wojaczek urodził się równo z końcem II wojny i z początkiem komunizmu, to bardzo specyficzna część Polski – górnicza, robotnicza, poniemiecka, zasiedlona po II wojnie repatriantami ze Wschodu, z Kresów, ludźmi nie na swoim miejscu, gdzie wybrukowane ulice zastąpiły ojcowiznę; miejsce, gdzie inwigilacja komunistyczna szczególnie silnie dbała o reprezentacyjnego robotnika polski, czyli o górnika!

Liceum Wojaczek zaczął w rodzinnym Mikołowie – małym pożydowskim miasteczku, by po rozwodzie rodziców, z powodu problemów z nauczycielami, przenieść się do Katowic, potem do Kędzierzyna. Jeden semestr studiował w Krakowie na Wydziale Polonistyki – potem rzuca studia i jedzie do Wrocławia, dorywczo wykonuje mniej lub bardziej nieważne i proletariackie prace (typu dyspozytor MPO), utrzymuje go ojciec, czasem starszy brat. Zgłasza się do szpitala psychiatrycznego na obserwację, gdzie poznaje pielęgniarkę Hannę – swoją przyszłą żonę, rodzi mu się córka, rozwodzi się. Raz na jakiś czas podejmuje próby samobójcze, podnajmuje pokoje, pisze, pije i wdaje się w bójki. Gotowy scenariusz (wykorzystany zresztą w filmie Lecha Majewskiego) zostawia w prozie „Sanatorium” i w dzienniku ze szpitala psychiatrycznego.

Bohaterem „Sanatorium” jest poeta, czytający o Rafale Wojaczku w rubryce wykroczeń miejscowej gazety. Czasem daje do zrozumienia, że jest Januszem Styczniem, też poetą, sugeruje schizofrenię, prowokuje… „Sanatorium” to proza bez konkretnej struktury, niedokończona, poetycka, eksperymentalna. Poeta mapuje swój świat – pokój wynajmowany u porządnej kobiety, w którym się budzi, porządkuje wiersze – stosy papierów wywalone na podłogę; spotyka ojca, który daje mu pieniądze na czynsz; jedzie do pielęgniarki szpitala psychiatrycznego, którego był pacjentem, a która teraz czeka jego dziecka – długie fragmenty to jej monolog i jej perspektywa; wspomina ślub, który z nią wziął i wizytę weselną w domu starszego brata, rzucanie z ukrycia kamieniami w jego okna; opisuje wieczorek poetycki innego poety, na którym z nonszalancją rzyga, a wyrzucany z lokalu za złe zachowanie, wiesza portiera za szelki w szatni – tę ostatnią scenę dosłownie cytuje film Lecha Majewskiego.

Fabułę „Wojaczka” tworzą trzy ostatnie dni z życia poety. I chociaż żona wraz z ostatnią narzeczoną zlewają się tu w jedną postać, a ciąg skandali wydarzył się niekoniecznie w takiej właśnie kolejności, to film ma znaczący rys autentyzmu. Majewski oparł go na podobnej mistyfikacji, na podobnym napięciu wynikającym z przecinania się rzeczywistości i fikcji, jakie miało miejsce w życiu i poezji Wojaczka. W filmie zagrali jego bliscy. Młodszy brat – lekarza psychiatrii; narzeczona Teresa, której pisał wiersze na plecach – bezdomną; Janusz Styczeń – poeta i ostatni przyjaciel Wojaczka gra samego siebie, takiego jakim jest teraz, po tych z gruba trzydziestu latach. Scenariusz wraz z Majewskim pisał Maciej Mielecki – trzydziestoletni poeta z Mikołowa, który do mamy Wojaczka chodził na korepetycje z angielskiego. Głównego bohatera gra inny młody poeta ze Śląska, Krzysztof Siwczyk. Tło filmu tworzy charakterystyczna dla „małej stabilizacji” PRL-u lat sześćdziesiątych atmosfera beznadziei, braku i absurdu.

Film uwiecznił legendę Wojaczka, ale jej nie stworzył. Wiersze Wojaczka są w kanonie podręcznika do języka polskiego w liceum, choć rzadko się je omawia. Większą zasługę w tym, że do dziś na grób Wojaczka we Wrocławiu młodzi ludzie jeżdżą po to, by pić wino na jego cześć, miało wydanie w 1986 roku jego wierszy wraz z wierszami Bursy, Stachury, Hłaski, Milczewskiego-Bruno i Poświatowskiej we wspólnym zbiorku „Kaskaderzy literatury”. Pomijając życie, poezja Wojaczka broni się sama. Jej wulgarność zawiera w sobie agresję i szczerość. Jest językiem łamanego tabu, próbą emocji i emocjonalności. Brud, okrucieństwo, obrazy krocza i wstydliwa fizjologia ludzka spotykają się z jasnymi ścieżkami żył i ze światłem. Człowiek jak głodne i nienasycone zwierzę porusza się w ugładzonych ramach społeczności. Cierpi i myśli w sposób prymitywny, a przez to pierwotny i silny; romantyczne gesty powinności i walki, jaskółczego niepokoju i śmierci wiszą na haku z codziennego banału… Rytm i obrazowość poezji Wojaczka jest dosyć charakterystyczna, jej cytaty łatwo dostrzec na przykład u Doroty Masłowskiej, gdzie chociażby Wojaczkowa Polska, to znaczy kiełbasa-matka nasza jadalna, wisząca na haku w mięsnym, zastąpiona zostaje matką naszą (gazetą) wyborczą…

Krystyna Mogilnicka

Rafał Wojaczek (1945-1971): Sezon (1969), Inna bajka (1970), pośmiertny Którego nie było… (1972) – tomik, którego podmiot liryczny wyraża się w żeńskiej formie gramatycznej, Nie skończona krucjata (1972), kilkadziesiąt wierszy spoza zbiorów, fragmentaryczny dziennik ze szpitala, nieukończone Sanatorium, film Majewskiego (1999) i legenda.