Na začátku příběhu knihy se totiž stane zločin, skutečný – autorův milenec, sedmnáctiletý instalatér Andrzej Wicz se za účelem loupeže dopustí vraždy. Trest, jemuž je společně s Nasierowským, šlechticem a hercem, především však intelektuálem (což sám neustále zdůrazňuje), vydán napospas, dosahuje výše 33 let vězení. Vězeňská pravidla v Polské Lidové Republice (PRL) jsou jako z úplně jiného světa, který je sám o sobě brutální, tím spíš je potom brutálnější a stokrát nebezpečnější pro donašeče a geje, ne-Lidi. Psaní, zápisky se potom stávají ochranným štítem a strategií pro přežití (před spoluvězni a před spoustou promarněného času, promrhané svobody).

Zločin a... je nejvěrnějším odrazem takové strategie. Obsah knihy se skládá ze vzpomínek, z analýzy zhoubného gombrowiczowského nadšení dystingovaného Pána vůči neohrabanému čeledínovi, z vyprávěných příběhů ze světa současné, umělecké smetánky („Veškeré podobenství s konkrétními osobami či situacemi není náhodné. Jde o věrný odraz skutečnosti.”), z průběhu vyšetřování, z citátů z vězeňské literatury, stejně jako z mnohočetných citací, u nichž je autor neznámý, z dopisů otci a rodině, z úryvků vzpomínek na dětství a mládí, jež si Nasierowski zapisoval ve vězení (válka, nuzný společenský původ), stejně jako z vězeňských příběhů, ze zápisů fakt či z fragmentů (ať už smyšlených či ne) románu mladistvého milence nazvaného ... a trest. „Jde o tradici po vyhnancích, objevitelích či nevyléčitelně nemocných – již nalézáme v jejich memoárech, lodních denících, dopisech ze záhrobí”, dočteme se na konci epopeje.

Své vyústění zde má i kriminální milostný příběh. Okouzlení zlým a citlivým zlodějíčkem Andrzejem, který svádí svůj epilog ve vězení, nakonec nahradí autorova fascinace Czajnikem (Czajnik - Konvice), krásným vrahem a spoluvězněm, a to ve chvíli, kdy si Nasierowski vybudoval takovou pozici, v níž už se nemusí bát a může podplatit jak dozorce, tak i milence, aby se mohl své vášni poddat. Postavy obou mladíků spojuje souhlas s homosexuálním vztahem, a to i přesto, že mají své milované polovičky, v prvním případě jde o děvku, ve druhém o bezzubou zlodějku. Přirozená láska je zde tedy doplněna žárlivostí a bisexualitou – anotace k tématu žárlivosti se prolínají celou fabulí, velmi výrazně je zde také rozdělen mužský a ženský svět, přestože ženský svět v onom textu de facto není zastoupen.... Z žárlivosti nejspíš vyplývá pravděpodobně ono první udání, kámen, který rozpohyboval lavinu – záchrana čtyř nevinných osob (které již téměř odsoudili za vraždu, kterou však nespáchali), aby na sebe tíhu celého trestu vzal sám autor, také nevinný (?).

Nejcharakterističtější pro celou formu psaní o pocitech, myšlenkách a emocích (leč také o objektivních faktech) jsou otazníky, jež autor používá navzdory pravidlům polského pravopisu – zvýrazňují ambivalenci tvrzení a nekorespondují s jazykem, či odlišné morální vlastnosti, jak z vězení, tak zpoza mříží. Je například morální, že dozorce týrá vraha? Není snad nespravedlivé zacházení s lidmi vydaných napospas Spravedlnosti pouze trestem navíc? Zločin přeci vykračuje za hranice společenských norem, neměl by se tedy člověk ke zločinci chovat automaticky také jako zločinec? Další charakteristikou textu je potom ztráta pojmu času („uběhlo 21 dní, měsíců, let”), hrdina příběhu hovoří v přítomném čase, nejednou se však ocitá již dávno na svobodě, anebo v jiné cele či v jiném vězení, vypravěč zároveň často vyzrazuje, co se stane dál – vězeňský čas, odpočítávaný rozsvěcením a zhasínáním světla, ztrácí pojem o ročních dobách, ztrácí jakýkoli pojem.

Vězeňské povídky, o znásilněních, o vratké hierarchii Lidí a buzíků, o týrání a sebetrýzni, o kérkách, o podvýživě, sebedestruktivních protestech, o tom všem už jsme v polské literatuře mohli číst například u Andrzeje Stasiuka v Hebronských zdech. Povídky v této knize či zločinecký hlas však rozehrávají nejen nekonečnou litanii křivd a nespravedlností, leč také záznam ojedinělé krásy vulgárního jazyka („Pochop to, do srdce mrdaná”) >>Penis a kalhotky<< tato verze je špatná >>meče a pláště< Jiném světě Herlinga-Grudzińského) zůstaly alespoň příběhy, které je třeba zaznamenat v čase. „Vydal bych se do Číny, na Antarktidu, na měsíc. A tam někde bych zemřel. A přitom žiju pořád v krimu.”

Zdaleka však nejde o poslední rozměr textu. Další důležitou vrstvou je Lidové Polsko – jeho čachry se zákonem, s překupníky, jeho strach z ohromného množství zavřených vězňů a postupný zánik. Vězení zde tedy může být stejně dobře jeho metaforou. V takovém případě Zločin a... zařadíme do proudu literatury, jež popisuje vzrušující příběh, příběh represivních orgánů, systémových degenerací – ať už jde o koncentrační tábory, ruské lágry či o lidovou demokracii. „Jednou v noci jsem zemřel, v cele vězení, jež bylo postaveno před sto lety ve tvaru kříže, stálo u řeky a určovalo naši hranici s Německem?... Přestože jsem se narodil a vyrostl v Polsku, ony geografické podrobnosti jsem dávno zapomněl, ještě zaživa. Doopravdy jsem zemřel. Nešlo o sen ani vtip. Za mřížemi foukal vítr. Nejspíš vládl proletariát. Srdce mi poslední dobou bilo tak slabě, že puklo. Na stěně cely se rozlila stříbrná skvrna, nebyla to však ani moje krev, vybledlá dlouholetým vězením, ani měsíční svit, jež se bázlivě skrýval, šlo o odraz rtuťových světel rozprostraněných kolem dokola, do úsvitu – aby odsud nikdo neutekl.” (Z dopisu Romanovi Bratnemu, mecenáši uvězněného Nasierowského, jež končil Zločin a... )

Krystyna Mogilnicka (v překladu Báry Gregorové)

Jerzy Nasierowski: Zbrodnia i…

Zbrodnia i… to bardzo bezpośrednie i trafne nawiązanie do Dostojewskiego. Na początku historii tej książki jest bowiem zbrodnia, prawdziwa – zamordowanie starszej kobiety w celach rabunkowych przez kochanka autora, siedemnastoletniego hydraulika, Andrzeja Wicza. Kara, na której pastwę wydaje siebie i jego Nasierowski, arystokrata i aktor, ale przede wszystkim intelektualista (co sam nieustannie podkreśla), to 33 lata w więzieniu. Reguły więzienne w PRL to zupełnie inny świat, brutalny sam z siebie, tym brutalniejszy i stokroć niebezpieczniejszy dla donosicieli i gejów, nie-Ludzi. Pisanie, zapisywanie staje się tarczą ochronną i strategią przeżycia (przed współwięźniami i przed ogromem straconego czasu, straconej wolności). Zbrodnia i… jest tej strategii najwierniejszym odzwierciedleniem. Treść składa się ze wspomnień, z analizy zgubnego, Gombrowiczowskiego zachwytu dystyngowanego Pana nad nieokrzesanym parobkiem, z przytaczanych opowieści ze świata ówczesnej elity artystycznej („Wszelkie podobieństwo do osób i sytuacji jest nieprzypadkowe. Są one wiernym odbiciem rzeczywistości”), z przebiegu śledztwa, z cytatów z lektur więziennych wraz z częstokrotnie eksponowanym zapominaniem autora cytowanych słów, z listów do ojca i rodziny, z fragmentów zapisywanych w więzieniu wspomnień z dzieciństwa i młodości (wojna, złe pochodzenie społeczne) oraz z opowieści więziennych i zapisu faktów, a wreszcie z fragmentów (wymyślonej bądź nie) powieści młodocianego kochanka, o tytule …i kara. „To tradycja po zesłańcach, odkrywcach, śmiertelnie chorych – przekazana przez ich pamiętniki, okrętowe dzienniki, listy zza grobu” – czytamy pod koniec tej epopei.

Swoją klamrę znajduje tu bandycka historia miłosna. Fascynację Andrzejem, złym i czułym złodziejaszkiem, która znalazła epilog w więzieniu, zastępuje w końcu fascynacja Czajnikiem, pięknym mordercą i współwięźniem, w momencie, gdy pozycja autora jest już na tyle ugruntowana, by nie musiał się już bać i mógł tej fascynacji ulec, przekupując strażników i samego kochanka. Postacie obu chłopców łączy zgoda na związek homoseksualny, chociaż mają swoje ukochane, kurwę w pierwszym wypadku i złodziejkę z wybitymi zębami w drugim. Miłość z natury jest więc tutaj podszyta zazdrością i biseksualnością – dywagacje na temat zazdrości przewijają się przez całą fabułę, bardzo wyraźny jest też podział na świat mężczyzn i świat kobiet, świata kobiet w tym tekście prawie w ogóle nie ma... I to z zazdrości przede wszystkim wynika być może ten pierwszy donos, kamień, który rozpętał lawinę – uchronić czterech niewinnych (już niemal skazanych przez sąd za morderstwo, którego akurat nie popełnili), by samemu, będąc niewinnym(?) wpaść w tryby ponoszonej kary.

To, co jest najbardziej charakterystyczne dla formy pisania o uczuciach, myślach i emocjach (ale także o faktach obiektywnych) to znaki zapytania, używane wbrew regułom polskiej gramatyki, podkreślające nieprzystającą do języka ambiwalencję twierdzeń oraz nieprzystające do siebie oceny moralne, te z więzienia i te spoza krat. Bo, czy katowanie mordercy przez strażnika jest moralne? Czy niesprawiedliwe traktowanie ludzi poddanych Wymiarowi Sprawiedliwości nie jest tylko dodatkową karą? Zbrodnia wyklucza przecież poza nawias umowy społecznej, czyż więc wobec zbrodniarza nie powinno się z założenia chować zbrodniczo? Charakterystyczne dla treści jest też gubienie czasu („minęło 21 dni, miesięcy, lat”); niejednokrotnie bohater, który się wypowiada w czasie teraźniejszym, okazuje się być już dawno na wolności, albo w innej celi czy w innym więzieniu, narrator często zdradza także, co się stanie potem – czas więzienny, odliczany zapalaniem i gaszeniem światła gubi miarę pór roku, gubi wszelką miarę.

Opowieści więzienne, o gwałtach, chybotliwej hierarchii Ludzi i cweli, o katowaniu i samokatowaniu, o dziarach, niedożywieniu, protestach poprzez samookaleczenie, wszystko to zabrzmiało już w polskiej literaturze na przykład u Stasiuka, w Murach Hebronu. Tu spisywane opowieści i głos zbrodniarzy wpisuje się w niekończącą się litanię krzywd i niesprawiedliwości, oraz zapis unikatowego piękna zwulgaryzowanego języka („Zrozum to, w serce pierdolona”...) „>>Rozporek i majtki<< to zła wersja >>płaszcza i szpady< Innym świecie, Herlinga-Grudzińskiego) pozostały chociaż opowieści, by zapisać się w czasie. „Pojechałbym do Chin, na Antarktydę, na księżyc. I gdzieś bym tam umarł. A w pierdlu żyję wiecznie”.

To nie jest ostatnia płaszczyzna tego tekstu. Jedną z ważniejszych jest jeszcze Polska Rzeczypospolita Ludowa – jej machlojki z prawem, z przekupstwem, jej strach z ogromnej ilości zamkniętych więźniów i jej powolny zgon. Więzienie równie dobrze może być jej metaforą. W ten sposób Zbrodnia i… wpisuje się w nurt literatury opisującej historię niepojętą, historię aparatów represyjnych, zwyrodnień systemów – czy chodzi o obozy koncentracyjne, czy o rosyjskie łagry, czy o demokrację ludową. „Umarłem pewnej nocy, w celi więzienia zbudowanego sto lat temu w kształcie krzyża, nad rzeką stanowiącą naszą granicę z Niemcami?…Chociaż urodziłem się i wychowałem w Polsce, nie zapamiętałem tych szczegółów geograficznych, gdy żyłem. Naprawdę umarłem. To nie był sen ani żart. Za kratami wiał wiatr. Rządził podobno proletariat. Serce ostatnio tak mi źle biło, że pękło. Srebrna plama rozlała się na ścianie celi, jednak nie była moją krwią wypłowiałą od wieloletniego więzienia, ani poświatą księżyca skrytego bojaźliwie, ale blaskiem rtęciowych lamp palących się wokół, do świtu – by nikt stąd nie uciekł” (z listu do Romana Bratnego, mecenasa uwięzionego Nasierowskiego, kończącego Zbrodnię i…).