23. ledna 2007 zemřel ve Varšavě reportér a spisovatel Ryszard Kapuściński. Pohřeb se konal 31. ledna a po mši v kostele Sv. Kříže na Krakovském Předměstí byl spisovatel převezen na tzv. Wojskowe Powązki, na místo, kde jsou pochováni významní vojáci a lidé z oblasti kultury.

Ryszard Kapuściński se narodil 4. března 1932 v Pińsku v Polesí, v oblasti multikulturních Kresů, v nejchudší oblasti meziválečného Polska, které se dnes nachází za jeho východní hranicí, na území Běloruska. Jako dítě přežil sovětskou okupaci, během níž vojáci nerozdávali vyhladovělým, sotva několikaletým dětem, které hledaly potravu, bonbóny, ale cigarety z nasekaných lodyh, smotaných do novinového papíru.

Jiný, sugestivní obraz, na jehož základě Kapuściński po mnoha letech popisuje onu dobu, je vzpomínka dětí, které poslali jednu zimní noc vystát frontu před zavřeným obchodem. Dětí, které čekají na sladkosti, jež údajně přivezli, dětí, které možná čekají zbytečně, neboť nikdo neví, kdo onu fámu roznesl a zdali je pravdivá. Jde o neobyčejnou frontu, která se každou chvíli může rozpadnout, děti z ní totiž totiž neustále odbíhají, aby se trochu zabavily, zahřály a probraly. Celý příběh končí tím, že obchod nakonec otevřou, děti si v něm však mohou koupit pouze prázdné krabice od bonbonů. Ty si potom odnášejí domů, aby do nich nalily vařící vodu a rozpustily cukr usazený na jejích stěnách. Jde o příběh ze života, přestože je natolik surrealistický, natolik metaforický a lyrický, že vypadá téměř jako alegorie absurdity válečné doby.

Tento příběh připomíná Skořicové krámy Bruna Schulze, v nichž lze koupit věci, které již nikde jinde neseženete, nečekaně totiž mizí zákoutí a místa, kde se nacházely. Hrdina Schulzovy povídky, kterého rodiče pro cosi poslali, je však hledá, nechává se unášet náladami města, dokonce si zapomněl obléci kabát, míjí své spolužáky ze školy, kteří jako u vytržení usínají v teplém sněhu, poté, povozí se na drožce, jejíž otěže mu hodil lhostejný majitel... Ojedinělý stav mezi realitou a snem.

Kapuścinski psal o realitě a faktech a psal o nich velmi smyslně, všímal si vůní, gest, barev či zvuků… Byl oslepen mnohovrstevnatým a různorodým světem, dokonce i tehdy, pokud se to týkalo strachu z překročení hořících afrických barikád, nekonečně bílé nudy sibiřských pejzáží či omračující nečinnosti prázdného hotelu, vydaného napospas revoluci. Při psaní si všímal vlastních fyzických i psychických pochodů, lidí, které potkával, jejich stylu řeči, či jejich způsobu percepce a dělení světa. Převypravoval příběhy, jež zažil či zaslechl, a sugeroval čtenáři odvěké pravdy, které v nich byly skryty, jakožto vzdělaný člověk k nim navíc dodával literární kontexty a metafory. Styl, ke kterému se časem propracoval, je velmi blízký pojetí symbolické antropologie Clifforda Geertze, a je známý jako styl smíšený, čili cosi mezi reportáží, beletrií a etnografickým popisem.

Když příslušníci NKVD začali ke konci druhé světové války odvážet z Pińsku místní obyvatele a postupně mizeli spisovatelovi spolužáci či sousedi z ulice, utekl společně s matkou do Polska. To bylo jeho první setkání s Impériem, o kterém reportér později napíše svoji snad nejvíce sugestivní knihu – reportáž, která vznikala de facto po celý život. V roce 1987, kdy se moloch začal pomalu, ale jistě rozpadat, absolvoval Kapuściński téměř dvouleté putování po celém Svazu, od západu na východ. Sovětské Rusko bylo překvapujícím monolitem, kolem dokola obehnaným kilometry zrezivělých drátů a neproházeným sněhem, přelidněným homines sovietici, jež byli zaskočeni i tím nejbanálnějším dotazem, který jim mohl cizinec zadat. Viděl Impérium, jež se skládalo z tolika různých republik, z tolika odlišných tradic, kultur a národů – ze ctihodných Uzbeků, kteří celé hodiny vydrželi pít zelený čaj na slunečním žáru, z Gruzínů, kteří vychvalovali život v nekonečných přípitcích pronášených během bohatých večeří, z Turkmenů, kteří žili ve městech obklopených pouští, z Azerů, jejichž ropné město Baku se nachází na vrcholcích hor, jež pohltilo moře...

V roce 1958 byl Kapuściński v Číně a rozhodl se navrátit po trase Transsibiřské magistrály, čímž chtěl vznést protest proti rozhodnutí komunistické vlády rozpustit redakční kruh časopisu Sztandar Młodych, v níž začal po zakončení oboru historie na Varšavské univerzitě pracovat. Toto opatření bylo sankcí za podporu událostí v Říjnu ´56 (kdy polskou společnost stmelovala naděje v destalinizaci). Za svůj protest byl tehdy Kapuściński z redakce vyloučen, a stal se reportérem týdeníku Polityka. Čtyři roky jezdil po Polsku a psal reportáže (

Busz po polsku, 1962), v nichž vynikal nejen jeho novinářský přístup k profesi. Například v textu Sztywny (Umělý) , je corpusem delicti, stejně jako u Marka Hłaska, porouchané auto, načež Kapuściński popisuje, jak společně s pěti horníky nesl na ramenou rakev osmnáctiletého mladíka, který zemřel v dole, jak večer, na louce u jezera, potkali muži mladé dívky v různobarevných šatech a jak se jen s obtížemi nakonec rozhodli, že ponesou rakev dál, až do svítání.

O čtyři roky později se Kapuściński stal korespondentem Polské Novinářské Agentury (PAP: Polska Agencja Prasowa) a během následujících šesti let pobýval v Africe zamořené občanskými válkami (Czarne gwiazdy, 1962, Gdyby cała Afryka…,1969). Domů se vrátil v roce 1968 s podezřením na malárii. Ještě v roce 1968 se vydal na cestu na jižní Kavkaz (Kirgiz schodzi z konia, 1968), načež opět jako korespondent PAP odcestoval na pět let do revoluční Jižní Ameriky (Dlaczego zginął Karl von Spreti? , 1970, Chrystus z karabinem na ramieniu, 1975, v té době zároveň překládal do polštiny Deník z Bolívie Che Guevary, 1969). Tímto se také uzavřel kruh světů, které spisovatele zajímaly nejvíce – Asie, Afrika a Latinská Amerika. Třetí svět – nekonečná válka, zdevastované civilizace a zničené tradice, vydané napospas kapitalismu a socialismu.

Na konci sedmdesátých let napsal Kapuściński tři zásadní knihy: Jeszcze jeden dzień życia(1978), v níž zůstal jako jediný běloch ve zpustlém a lhostejném městě, stejně jako v MoruAlberta Camuse, a texty Cesarz (1978) a Szachinszach (1982), které byly interpretovány jako analogie zanikajících politických sytémů, možných stejně tak v komunistickém Polsku, jako v Anglii u Margareth Thatcherové. Císař je příběhem o diktatuře a dvoru Hajle Selassie, posledního etiopského císaře, vtěleného Mesiáše Rastafariana, hrdiny písní Boba Marleyho. Jde o pokus o rekonstrukci dávné epochy na základě rozhovorů s tamními císařovými dvořany, kteří zůstali po státním převratu naživu. S lidmi, jež nesli zodpovědnost za ty nejmenší detaily z pravidel etikety dvora – za otírání bot hostů, které počural císařův zbožňovaný pejsek, či za podsouvání polštáře pod nohy císaři, jenž sedí na trůně příliš vysoko. V knize Szachinszach je leitmotivem íránská revoluce, při níž se spikl proti vládci šíitský klér shromážděný v mešitách, a je pokusem o porozumění tamní mentality.

V roce 1978 vyšla Fotbalová válka, kniha, kterou vydavatel zamýšlel jako soubor již publikovaných textů, čili reportážní klasiky. Kapuściński mezi ně zároveň implantoval „nenapsané knihy”, neboť měl pocit, že již nebude mít čas je dopsat. V roce 1993 a 1998 vyšly dvě nejznámější a zároveň autorsky nejcharakterističtější knihy: Impérium o SSSR a Heban o Africe. Autor již nestihl napsat texty z Jižní Amerika a z Asie.

V devadesátých letech byl Kapuściński fascinován literární formou krátkých poznámek a začal publikovat Lapidária, myšlenky stručné jako inskripce na kamenech, celkem vyšlo pět dílů (1990 – 2002) V roce 2000 vydal autor album s fotografiemi, které pořídil v Africe. Další alba již nestihl připravit. Vydal take dvě básnické sbírky: Notes (1987) a Prawa natury (2006). V tomtéž roce vyšel také soubor přednášek nazvaný Ten Inny, věnovaných Odlišné kultuře.

V roce 2003 napsal Kapuściński Autoportret reportera, v němž na sebe částečně prozradil tajemství svého autorského umu, například to, že k napsání Impéria použil necelou desetinu nasbíraného materiálu, což by de facto znamenalo, že na jednu stranu strojopisu nastudoval 90 stran sekundární literatury… Poslední autorova kniha se jmenuje Podróże z Herodotem (2004) – v ní pospojoval události, které zažil na vlastní kůži, s Dějinami z 5. století p.n.l., čili s četbou, kterou si vzal na svoji první zahraniční cestu.

Česky vyšly čtyři knihy Ryszarda Kapuścińského, tři z nich přeložila Pavla Provazníková: Fotbalová válka (1983), Na dvoře Saha Sahu (1982), Na dvoře Krále Králů (1980). Čtvrtou knihu Impérium (1995) přeložil Dušan Provazník.

Krystyna Mogilnicka (v překladu Báry Gregorové)

Kapuściński, Ryszard – nekrolog

23 stycznia zmarł w Warszawie Ryszard Kapuściński – reporter i pisarz. Pogrzeb odbył się 31 stycznia – po Mszy w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu, Kapuściński został pochowany na tzw. Wojskowych Powązkach, tam gdzie leżą, zasłużeni dla Polski – żołnierze i ludzie kultury.

Ryszard Kapuściński urodził się 4 marca 1932 roku w Pińsku na Polesiu, na wielokulturowych Kresach, w najbiedniejszym regionie międzywojennej Polski, dziś znajdującym się za wschodnią granicą, na terenie Białorusi. Jako dziecko przeżył okupację sowiecką, podczas której żołnierze, zamiast cukierkami, częstowali wygłodniałe, wałęsające się w poszukiwaniu jedzenia, kilkuletnie dzieciaki, papierosami, zrobionymi z posiekanych łodyg tytoniu skręconych w gazety.

Inny sugestywny obraz, za pośrednictwem którego Kapuściński opisał po wielu latach tamten czas, to wspomnienie dzieci ustawionych zimową nocą w kolejkę przed zamkniętym sklepem – czekających na słodycze, które mają się ponoć w nim znajdować, czekających być może na próżno, ponieważ nikt nie wie, skąd o tym wiadomo i czy pogłoska się sprawdzi. Jest to kolejka niezwykła, co i rusz się rozpadająca, ponieważ dzieci rozbiegają się na boki, by się bawić – rozgrzać i rozbudzić. Opowieść kończy się tym, że sklep rzeczywiście zostaje otwarty – tylko w tę noc sprzedawane są w nim puste pudła po landrynkach, które dzieci kupują i zanoszą do domów, aby gotującą wodą rozpuścić osadzony na ściankach cukier. Jest to opowieść prawdziwa, choć tak surrealistyczna, tak metaforyczna i liryczna, że wygląda niemal jak alegoria absurdu czasów wojny.

Przypomina Sklepy cynamonowe, w których sprzedawane są cuda, do których nie można już drugi raz dotrzeć, bo znikają zaułki, w których się znajdowały; których bohater schulzowskiego opowiadania, wysłany po coś w zimową noc przez rodziców, szuka, poddając się nastrojom miasta; bez płaszcza, o którym zapomniał; mijając szkolnych kolegów, zasypiających z zachwytem w ciepłym śniegu; powożąc dorożką, której lejce rzucił mu beztroski właściciel… – nie jest to jawa, nie jest to też sen.

Kapuściński, pisząc o rzeczywistości i o faktach, pisał bardzo zmysłowo, zwracając uwagę na zapachy, na gesty, na kolory, na dźwięki… pisał olśniony różnością i różnorodnością świata, nawet jeśli rzecz dotyczyła strachu przekraczania płonących afrykańskich barykad, bezgranicznie białej nudy syberyjskich pejzaży, czy ogłuszającej bezczynności opuszczonego hotelu, oczekującego na nadejście rewolucji. Pisał przywołując doświadczenie swojego ciała – fizyczne i psychiczne oraz poprzez spotkanych ludzi i ich język, ich kategorie opisu świata. Opowiadając te przeżyte i zasłyszane historie, sugerował jednocześnie drzemiące w nich większe filozoficzne prawdy, erudycyjnie dodawał literackie konteksty i metafory – styl, który z czasem wypracował najbliższy jest chyba antropologii symbolicznej Clifforda Geertza, jak gatunek zmącony – pomiędzy reportażem, literaturą i opisem etnograficznym.

Kiedy NKWD zaczęło pod koniec II wojny światowej wywozić z Pińska ludzi, kiedy zaczęli znikać koledzy z klasy i sąsiedzi z ulicy, uciekł razem z matką i bratem do Polski. To było pierwsze spotkanie z Imperium, o którym reporter napisze potem swoją chyba najbardziej osobistą książkę – reportaż pisany niemal całe życie. W 1987, kiedy moloch zaczął się pomału chwiać i rozpadać, Kapuściński rozpoczął dwuletnią podróż po całym Związku, od krańca do krańca. Rosja Sowiecka – przerażający monolit, otoczony kilometrami zardzewiałych zasieków w nieprzebytych śniegach; zaludniony homines sovietici, przerażonych najbardziej nawet konwencjonalnym pytaniem, jakie może zadać cudzoziemiec; Imperium złożone z tylu różnorodnych Republik, z tylu odmiennych tradycji, kultur i narodów – z dostojnych Uzbeków, pijących godzinami zieloną herbatę w słonecznym skwarze; Gruzinów chwalących życie w niekończących się toastach, przy suto zastawionych wieczerzach; Turkmenów w miastach zasypywanych przez pustynię; Azerów, których bogate w ropę Baku leży na szczytach gór zanurzonych w morzu…

W 1958 roku Kapuściński zdecydował się wrócić z Chin koleją transsyberyjską, aby w Polsce zaprotestować przeciwko odwołaniu przez władzę komunistyczną redakcji Sztandaru Młodych – gazety, w której zaczął pracować po ukończeniu studiów historycznych na Uniwersytecie Warszawskim. Odwołanie redakcji było karą za popieranie przez gazetę idei Października ’56 (oczekiwanej przez społeczeństwo destalinizacji). Za swój protest Kapuściński został wyrzucony ze Sztandaru Młodych – został reporterem Polityki i cztery lata jeździł po Polsce, pisząc reportaże (Busz po polsku 1962), w których ujawniło się jego nie do końca dziennikarskie podejście do zawodu. Na przykład w tekście pt. Sztywny, zupełnie jak u Marka Hłaski, psuje się samochód – dalej Kapuściński opisuje jak razem z pięcioma górnikami niesie na barkach trumnę osiemnastolatka, który zginął w kopalni; jak wieczorem, na polanie koło jeziora, mężczyźni spotykają młode dziewczyny w kolorowych sukienkach i jak z trudem decydują się w końcu nieść trumnę dalej, aż do świtu.

Po tych czterech latach Kapusciński został korespondentem Polskiej Agencji Prasowej – kolejnych sześć lat spędził w ogarniętej wojnami domowymi Afryce (Czarne gwiazdy 1962, Gdyby cała Afryka… 1969). Wrócił w 1968 z powodu powikłań po malarii. W tym samym roku wyruszył w podróż po południowym Kaukazie (Kirgiz schodzi z konia 1968), po czym, również jako korespondent PAP, wyjechał na pięć lat do ogarniętej rewolucjami Ameryki Południowej (Dlaczego zginął Karl von Spreti? 1970, Chrystus z karabinem na ramieniu 1975, w tym czasie przekłada też na polski Dziennika z Boliwii Che Guevary 1969). W ten sposób zamknął się krąg światów, które interesowały pisarza najbardziej: Azja, Afryka i Ameryka Łacińska. Trzeci Świat – wieczna wojna, zdewastowane cywilizacje i zniszczone tradycje, wydane na łup kapitalizmu i socjalizmu.

W końcu lat siedemdziesiątych Kapuściński napisał swoje najważniejsze książki: Jeszcze jeden dzień życia,1978, kiedy to został jedynym białym w mieście opustoszałym i otępiałym jak w Dżumie Alberta Camusa, Cesarza, 1978 oraz Szachinszacha,1982 – książki odczytywane jako analogie rozpadających się systemów politycznych, prawdziwe zarówno w PRL-u, jak i w Anglii Margareth Thacher. Cesarz jest opowieścią o dyktaturze i dworze Hajle Selassie, ostatniego cesarza Etiopii, wcielonego Mesjasza Rastafarian, bohatera songów Boba Marleya. Jest próbą odtworzenia minionej epoki poprzez rozmowy z pozostawionymi przy życiu po zamachu stanu dawnymi dworzanami Cesarza. Ludźmi odpowiedzialnymi za najdrobniejsze z drobnych elementy etykiety – ścieranie sików ukochanego pieska Cesarza z butów jego gości czy podsuwanie poduszki pod nogi, siadającego na zbyt wysokim tronie, władcy. Szachinszach opowiada o rewolucji irańskiej, gdzie przeciwko władcy zbuntował się szyicki kler zgromadzony w meczetach, jest próbą zrozumienia tej mentalności.

W 1978 wyszła Wojna futbolowa – pozycja pomyślana przez wydawcę jako zbiór wydanych już tekstów, klasyki reportaży. Kapuściński wmontował pomiędzy nie „książki nienapisane”, na które, jak uważał, już nie starczy mu czasu, aby je napisać. W 1993 i w 1998 opublikował dwie najbardziej przekrojowe i jednocześnie najbardziej osobiste swoje książki: Imperium o ZSRR i Heban o Afryce. Nie zdążył napisać o Ameryce Południowej i o Azji.

W latach dziewięćdziesiątych, zafascynowany krótką formą zapisków, Kapuściński zaczął publikować Lapidaria, myśli zwięzłe jak inskrypcje w kamieniu – wychodzi ich pięć tomów (1990-2002). W 2000 roku wydał album fotograficzny ze zdjęciami, które robił w Afryce. Nie zdążył przygotować innych albumów. Opublikował dwa tomiki wierszy: Notes w 1987 oraz Prawa natury w 2006. W tym samym roku wyszedł też zbiór wykładów wygłoszonych przez Kapuścińskiego Ten inny o Innym w kulturze.

W 2003 napisał Autoportret reportera, w którym odkrył po trosze tajniki swojego warsztatu – że na przykład do stworzenia Imperium wykorzystał może z 10% zebranego materiału, a, aforystycznie rzecz ujmując, na jedną zapisaną stronę swojego tekstu składa się 100 stron przeczytanych lektur… Ostatnia książka Kapuścińskiego to Podróże z Herodotem 2004, gdzie zestawił wydarzenia, w których osobiście uczestniczył z Dziejami z V wieku p.n.e – lekturą, którą zabrał w swoją pierwszą zagraniczną podróż.

Na czeski zostały przełożone cztery książki Kapuścińskiego: tłumaczone przez Pavlę Provaznikovą: Fotbalová válka 1983, Na dvoře Saha Sahu 1982 i Na dvoře Krále Králu 1980 oraz Impérium 1995 przetłumaczone przez Dušana Provazníka.